İsmail Bey Gaspıralı

edebi_sahsiyetler/gaspirali-ismail-bey

İsmail Gaspıralı (Gasprinskiy) gazeteci, yazar ve siyasetçi. 1851 senesinde Kırım Bahçesaray’ın Gaspıra köyünde doğdu, 11 Eylül 1914’te Bahçesaray’da öldü. İlk tahsîlini Bahçesaray’da; 1861’de Akmescid’te Rus ortaokuluna girdi ve daha sonra Veronej’deki Rus askerî okuluna devâm etti. Bu okuldan Moskova askerî okuluna nakledildi. Buradaki Panislavizme tepki duyarak Türkçülük fikrine yöneldi ve 1867’de Girit’te ezilen Türkler’in yanında savaşmak için  okuldan kaçtı ama yakalandı ve bir daha da ökula dönmedi. 1868-1872 döneminde  Bahçesaray ve Yalta’da öğretmenlik yaptı. 1872’den 1874’e dek kaldığı Paris’te çeşitli doğu ulusu temsilcileriyle ilişikiler kurdu. 1874’te İstanbul’a geldi. Subay olmak istedi. Bu mümkün olmayınca, 1875’te tekrar Kırım’a döndü.

Kırım’da yazı hayâtına başladı. 1878’de Bahçesaray Belediye Reisliğine seçildi. 1879’da Türkçe gazete çıkarma teşebbüsünde bulundu ancak bu teşebbüsüne Rusya hükûmetince izin verilmedi. 1881’de Akmescit’te Rusça yayınlanan Tavrida Gazetesi’nde “Genç Molla” takma adıyla daha sonra kitaplaştırılan Rusya Müslümanları başlığı altında makaleler halinde yayınladı. İsmail Gaspıralı bu bu yazılarında dönemin Rus siyasetini eleştirmiş, Rus ve Müslüman halk arasında daha yakın ve sıcak ilişkiler kurulmasını, Rusya Müslümanları’nın, uygarlığı kendi dillerinden öğrenmesine izin verilmesini istiyordu. 1881 senesinde Tonguç isimli bir dergi çıkardı. İki yıl sonra Tercümân-ı Ahvâl-i Zaman Gazetesi’ni (1883-1918) neşretti. Bu gazete, İsmâil Beyin fikrî ve siyâsî görüşünün ağırlık yönü olan, dil birliği dâvâsını savunuyordu.

Eğitim meseleleriyle de ilgilenen İsmâil Bey, Rusya’daki Türklerin kolay okuyup yazmalarını sağlamak için “Usûl-i Cedîd” -yeni usûl- denilen bir usûl geliştirdi. İlk Usûl-i Cedîd okulu 1884’te Bahçesaray’da açıldı ve bu sayı kısa zamanda çoğaldı. Bu arada 1901’de Türkistan’a, 1907’de Mısır’a, 1910’da Hindistan’a giderek konferanslar verdi, buralardaki Müslümanları uyandırmaya çalıştı. 1906’da Kahkaha mîzah dergisini çıkardı ve III.Rusya Müslümanları III. Kongresi’nin toplanmasına öncülük etti. 1909’da İstanbul’a geldi. Büyük ilgi gördü. İttihatçıların Türkçü kanadınca teklif edilen âyân âzâlığını kabul etmedi. Hayâtının sonuna kadar gazetesinin başında kaldı. Kızı Şefika’nın idâresinde Âlem-i Nisvân’ı (kadın dergisi),  1914 senesinde vefât etti.

İsmâil Bey, fikrî bakımdan Nâmık Kemâl, Ziyâ Paşa ve Şinâsî’nin fikirlerini benimsemiş; dînî yönden ise meşhur reformcu, Cemâleddîn Efgânî’nin tesirinde kalmıştır.

“Dilde, Fikirde, İşte Birlik”, İsmâil Beyin temel görüşüydü. Rusya Türklerinin, varlıklarını korumaları için, ortak bir yazı diline sâhib olmaları tezini, ortak hareketin ancak bu birlik sağlandıktan sonra gerçekleşebileceği fikrini, hayâtı boyunca savunmuş ve bunun için çalışmıştır.

Eserleri:
Rusya Müslümanları (Rusça, 1881), Mirât-ı Cedîd (1882), Avrupa Medeniyetinde Bir Nazâr-ı Muvâzene (1885), Hâce-i Sıbyân (1893), Atlaslı Cihannümâ (1894), Mekteb ve Usûl-i Cedîd Nedir (1894).