Makro Sosyoloji

Değişmeyle İlgili Kavramlar

 

Sosyolojide şu ya da bu şekilde değişmeyi içeren evrim (evolution), devrim (revolution), büyüme (growth), ilerleme (progress), geliş-me/kalkınma (development), modernleşme (moder-nization), batılılaşma (westernization) ve kültürel değişme (cultural change) gibi bir dizi kavram kullanılmaktadır. Bazıları değer yargısı içeren, bazıları da değişmenin ritmine, hızına veya yönüne işaret eden bu kavramları kısaca açıklayalım:
Evrim
Evrim, kolayca fark edilemeyen bir hızla ve gelişme yönünde olan çok uzun vadeli değişmeleri ifade eden bir kavramdır. Anlaşıldığı üzere her evrim bir değişmeye işaret etmekte, ama her değişme evrim anlamına gelmemektedir.  Biyolojiden gelen evrim terimi XVII. yüzyıl sonlarında ve canlılar aleminde başlangıçtan günümüze kadar uzanan zaman diliminde yavaş yavaş ortaya çıkan gelişmeleri ifade etmek için kullanılmaya başlanmış, XIX. yüzyılda Darwin’in etkisiyle yaygınlık kazanmıştır. Sosyal bilimciler terimi aynı anlamda kullanmakta, sadece “tabiat”ın yerine “toplum”u yerleştirerek “sosyal evrim”den söz etmektedirler.
Devrim
Devrim, günlük dilde şiddete başvurarak, siyasal yönetimi zorla devirmeyi ve yeni bir yönetim kurmayı; sosyoloji dilinde ise, sosyal yapıda hızla ortaya çıkan köklü değişimleri ifade eden bir terimdir. Görüldüğü üzere “devrim”, “ihtilal” ve “inkılap” anlamlarını içermektedir.
Büyüme
Büyüme, günlük dilde bir canlının fiziksel gelişimini (olumlu yöndeki değişimini) ifade eden bir terimdir. Sosyolojide pek kullanılmayıp, ekonomide milli gelirdeki artışı ifade etmek üzere “iktisadi büyüme” şeklinde kullanılmaktadır.
İlerleme
İlerleme, arzu edilen yöndeki değişmeleri ifade eden tamamen değer yüklü bir terimdir. Bazılarının “ilerleme” olarak gördüğü değişmelerin, başkalarınca “gerileme” olarak değerlendirilmesi kaçınılmaz olduğundan, sosyoloji dilinde pek kullanılmamaktadır.
Gelişme
Gelişme, büyümeye oranla daha kapsamlı bir terimdir. Bir varlığın tüm unsurlarının birlikte ve olumlu yönde değişmelerini ifade eder. Sosyoloji dilinde, toplum yapısının tüm unsurlarında olumlu olduğu düşünülen değişme için “sosyal gelişme” kavramı kullanılır. Görüldüğü üzere bu kavram da değer yüklüdür. “Gelişme” olarak görülen husus, bir başka açıdan “bozulma ve çürüme” olarak da değerlendirilebilir. Sosyologlar bu kavramı, objektif kriterlerle tanımlayarak ideolojik zeminden uzaklaştırmakta ve bu şekliyle kullanmaktadırlar. Örneğin A. Kurtkan Bilgiseven ve Enis Öksüz, ekonomisi “büyümüş”, “orta sınıf”a mensup fertlerini çoğunluk haline getirebilmiş ve toplumsal “bütünleşme”yi sağlamış toplumların genel durumunu “sosyal gelişme” kavramıyla ifade etmektedirler.  Ama kavram özü itibarıyla “normatif”tir ve az iyi olduğu düşünülen bir durumdan daha iyi olduğu düşünülen bir duruma doğru değişme demektir.

Modernleşme

Modernleşme, modern kabul edilen toplumlar yönünde gerçekleşen sosyal değişme sürecini ifade eden bir kavramdır. Daha geniş bir tanımla modernleşme, “ileri oldukları kabul edilen yabancı ülkelerin kurumlarının, değerlerinin ve tüketim modellerinin benimsenmesi sürecidir. İlerleme kavramı gibi daima “başkasına uyum”u ifade eder ve gelişmiş ülkelerin belirlediği şemaların taklit edilmesi esasına dayanır.”  Uzun bir zaman diliminde modernlik, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerini niteleyen bir terim olduğundan “modernleşme” ile “batılılaşma” özdeşleşmiş, günümüzde Japonya gibi modern olduğu tartışmasız kabul edilen bazı Uzak doğu ülkelerinin varlığı, bu iki kavramın ayrışmasına neden olmuştur. Modernleşme ve/veya batılılaşma, bir toplumun iç dinamiklerinden çok, yönetici elitler tarafından gerekli görülen planlı bir sosyal değişme sürecini ifade ederse, bu durumda “modernleştirme” ve “batılılaştırma”dan söz edilmektedir.
Görüldüğü üzere bütün bu kavramlar arasında, tam anlamıyla bilimsel ve objektif olan, herhangi bir değer yargısı içermeyen ya da belli bir yön çizmeyen tek tarafsız kavram “değişme”dir ve sadece, sosyal yapının unsurlarında ve işleyişinde meydana gelen görece kalıcılık arz eden değişiklikleri ifade etmektedir.
Kültürel Değişme

Kültürel değişme, sosyal değişme kavramıyla tamamen iç içe olan, bu yüzden çoğu zaman “sosyo-kültürel değişme” şeklinde kullanılan bir kavramdır. Bu iki terim dar anlamlarıyla ele alınacak olursa, “sosyal değişme” sosyal ilişkiler sistemindeki değişiklikleri, kültürel değişme ise başta değerler ve normlar olmak üzere kültür ögelerinde meydana gelen değişiklikleri belirtir. Analiz amacıyla olsa bile böyle bir ayırımın yapılması son derece güç olduğundan, sosyal bilimciler çoğu zaman “sosyo-kültürel değişme” ya da kültürel değişmeyi de içerecek tarzda kısaca “sosyal değişme” demeyi tercih etmektedirler.