Çeşmizade Mustafa Reşid Efendi Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

Çeşmîzâde Mustafa Reşid Efendi, (ö. 1184/1770) Vak’anüvis ve şair.

Kadı Mehmed Said Efendi’nin oğludur. Büyük dedesi, IV. Murad devri kazas­kerlerinden Çeşmî Mehmed Efendi’dir. İstanbul’da doğdu. Medrese tahsilini ta­mamlayıp mülâzımlık payesini aldıktan sonra 1153’te (1740-41) müderris oldu. Gerek şiir ve in­şâdaki kudreti, gerekse güzel ahlâkı ile dikkati çekti; dört defa kazasker tezkireciliği, dört defa da askerî kassâmlık yaptı. Aralık 1750’de Valide Sultan Med­resesi, Nisan 1754’te Receb Paşa Med­resesi müderrisliğine tayin edildi. Vassâf Abdullah Efendi’nin şeyhülislâmlığı sırasında me­şihat mektupçuluğuna getirildi; Temmuz 1763’te Piyâle Paşa Medresesi müder­risliğine nakledildi.

Seyyid Mehmed Hâkim’in istifasından sonra 3 Aralık 1766’da vak’anüvisliğe tayin edilen Mustafa Reşid, bir buçuk yıldan fazla bir süre bu görevde kaldı. Temmuz 1768’de Kariye Hankahı’na, ar­dından İsmihan Sultan Medresesi ve Kütüphanesi’ne, Temmuz 1770’te de Süley­maniye Dârülhadisi müderrisliğine ge­tirildi. Böylece ilmiye mertebelerini ta­mamlayan Çeşmîzâde. mahreç kadılık­larından birine tayin edilmeyi beklerken aynı yılın 20 Kasımında vefat etti. “Mâte Mustafâ Reşîd” ibaresi ölümüne dü­şürülen tarihlerdendir.

Çağdaşlarından Hüseyin Râmiz tara­fından, “şiirde Veysfyi kıskandıracak, inşâda ise Nergisryi hayrete düşürecek mertebede olduğu” belirtilen Çeşmîzâde’nin bazı gazel ve beyitlerine şuarâ tezkireleriyle şiir mecmualarında rast­landığı gibi genellikle devrinin vüzerâ ve ulemâsı İçin kaleme alınmış kaside ve tarihlerle gazel, tahmis ve tazminlerini ihtiva eden bir de divanı vardır. Bunun şairin el yazısıyla yazılmış olan nüsha­sı İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

Çeşmîzâde’nin asıl şöhreti, vak’anüvis sıfatıyla kaleme aldığı Çeşmîzâde Târi­hi diye meşhur eserinden gelir. Müelli­fin vak’anüvis olarak tayin edildiği 1 Re­ceb 1180’den itibaren III. Mustafa’nın kızı Hatice Sultan’ın doğum tarihi olan 27 Muharrem 1182’ye kadar cereyan eden hadise­leri içine alan eserin başlıca konu başlık­larını Hicaz’a mevâcib ve surre gönderil­mesi, donanmanın Akdeniz’e çıkıp dön­mesi, tefsir ve mevlid toplantıları, bay­ramlaşma törenleri, padişahın kışlık ve yazlık saraylara gitmesi, sarayla ilgili do­ğum ve düğün merasimleri gibi olaylar teşkil eder. Bunların yanında sık sık vu­ku bulan tayinler, yangınlar, inşa hare­ketleri, Gürcistan, Hicaz, Kıbrıs ve Mısır’­da ortaya çıkan ihtilâllerin bastırılması, eşkıya takibi vb. olaylar da Çeşmîzâde rdrihi’nin diğer konularını meydana ge­tirir. Mustafa Reşid Efendi, eserinin özel­likle eyaletlerle İlgili olaylarını devlet mer­kezine gönderilen arızalardan ve valilere gönderilen ferman suretlerinden fayda­lanarak kaleme almıştır. Diğer konuları ise kendisine verilen vesikalara ve duy­duklarına dayanarak yazmış olmalıdır. Devrine göre üslûbu fazla ağır olmayan Reşid Efendi, eserini Arapça dua cüm­leleri, atasözleri, âyetler, Farsça kıtalar ve genellikle kendisine ait Türkçe mısra ve beyitlerle yer yer süslemiştir.

1180-1182 (1766-1768) yıllan için ilk elden kaynak eser olan Çeşmîzâde Tâ­rihi, Vak’anüvis Ahmed Vâsıf Efendi’nin bu dönem için tek kaynağıdır. Ancak Vâ­sıf, Çeşmîzâde Târihim özetlerken bir­çok konuyu ya eserine hiç almadığı ve­ya geniş ölçüde kısaltma yoluna gittiği için kaynağının muhtevasını tam olarak a ksetti rememiştir.

Çeşmîzâde Târihi’nin, yurt içinde Topkapı Sarayı Müzesi ve Süleymaniye kütüphanelerinde, yurt dışında da Upsa-la Üniversitesi Kütüphanesi’nde olmak üzere dört yazma nüshası bilin­mektedir. Bekir Kütükoğlu tarafından bu nüshalara dayanılarak hazırlanan trans­kripsiyonlu metin, bir önsöz ve Çeşmî­zâde Târihinin özellikle Vâsıf in kayna­ğı olması bakımından mahiyet ve kıyme­tinin ele alındığı bir girişle birlikte yayımlanmıştır.

Diyanet İslam Ansiklopedisi