Sosyoloji
Peter Toohey – Can Sıkıntısının Eğlenceli Tarihi
Peter Toohey – Can Sıkıntısının
Eğlenceli Tarihi
Eğlenceli Tarihi
Triviala.com tarafından yapılan internet anketine göre,
ortalama Britanyalı haftada aşağı yukarı altı saat sıkılıyor. Bu da, ortalama
60,5 yıllık bir ömürde toplam iki yıldan fazlasına denk geliyor… (s. 11)
ortalama Britanyalı haftada aşağı yukarı altı saat sıkılıyor. Bu da, ortalama
60,5 yıllık bir ömürde toplam iki yıldan fazlasına denk geliyor… (s. 11)
…can sıkıntılarının nedeni… kendilerini eğlendirecek
enerjileri yok.
enerjileri yok.
Fazla mesai kültürü
Kişilerin rekor düzeyde borçlu olmaları
Can sıkıntısı esnasında beyinde neler olup bittiğini
görebilmek için MRI verilerini inceleyen Weissmann; konsantrasyon bozulmaya
başladığında beynin kendine hakim olma, görme ve dil işleme bölgelerinin
birbirleriyle iletişim kurmadığını gözlemlemiş. (s. 13)
görebilmek için MRI verilerini inceleyen Weissmann; konsantrasyon bozulmaya
başladığında beynin kendine hakim olma, görme ve dil işleme bölgelerinin
birbirleriyle iletişim kurmadığını gözlemlemiş. (s. 13)
Can sıkıntısı, bir durum değersiz görüldüğünde daha da
artar.
artar.
Okuduğum tüm yazarlar arasında can sıkıntısından en çok bahseden
(…) Anton Çehov’dur. (s. 17)
(…) Anton Çehov’dur. (s. 17)
Robert Plutchik; …tiksinti, insanları ve hayvanları zehirli
maddelerden uzak tutabilir. (s. 21)
maddelerden uzak tutabilir. (s. 21)
(Robert Plutchik) …can sıkıntısı gibi bir duygunun ancak
tiksinti duygusunun ilkel bir türevi veya uyarlaması olabileceğini yazmıştı. Ona
göre can sıkıntısı (…) aynı amaca hizmet ediyordu.
tiksinti duygusunun ilkel bir türevi veya uyarlaması olabileceğini yazmıştı. Ona
göre can sıkıntısı (…) aynı amaca hizmet ediyordu.
Bunların hepsi doğruysa can sıkıntısının tıpkı tiksinti gibi
insan için faydalı olduğu sonucuna varılabilirdi… (s. 22)
insan için faydalı olduğu sonucuna varılabilirdi… (s. 22)
Clement Freud; eğer sigara içmeyi, içkiyi ve aşkı bırakacak
kadar azmederseniz daha uzun yaşamazsınız, sadece yaşadığınız zaman daha
uzunmuş gibi gelir.
kadar azmederseniz daha uzun yaşamazsınız, sadece yaşadığınız zaman daha
uzunmuş gibi gelir.
Sıkılmış bir insan için zaman durmuş gibidir. (s. 24)
Erkeğin bulduğu çare içki ve sigara.
Uyuşturulmuş unutma, seyahat ve seks (…) can sıkıntısının
standart, klişe çareleridir.
standart, klişe çareleridir.
Unutuş, en sonunda hafızayı karartarak benlik duygusunun
kaybına yol açar. (s. 26)
kaybına yol açar. (s. 26)
Varoluşsal can sıkıntısıyla depresyonun arasındaki
benzerlikleri vurgulamak istiyorum.
benzerlikleri vurgulamak istiyorum.
Varoluşsal can sıkıntısı kişinin kendisini diğerlerinden
soyutlanmış görmesinin sonucunda ortaya çıkan bir boşluk olarak tanımlanabilir.
(s. 29)
soyutlanmış görmesinin sonucunda ortaya çıkan bir boşluk olarak tanımlanabilir.
(s. 29)
İnsanlar duyguları sayesinde davranışlarını dış dünyayla
uyumlu hale getirirler ve kendilerini koruyacak bir şekilde dönüştürebilirler.
(s. 32)
uyumlu hale getirirler ve kendilerini koruyacak bir şekilde dönüştürebilirler.
(s. 32)
Can sıkıntısının tanımı
Kaçınılmaz ve tatsız bir biçimde öngörülebilir durumların
yarattığı rahatsızlık ve hapsedilmişlik…
yarattığı rahatsızlık ve hapsedilmişlik…
…öngörülebilir koşulların yarattığı, sosyal nitelikli, hafif
tiksinti duygusudur. (s. 40)
tiksinti duygusudur. (s. 40)
Can Sıkıntısına
Yatkınlık Ölçeği (BPS -Boredom Proneness
Scale)
Yatkınlık Ölçeği (BPS -Boredom Proneness
Scale)
1- Yaptığım faaliyetlere odaklanmam kolay oluyor.
2- Kendimi çalışırken sık sık başka konular hakkında
endişelenirken buluyorum.
endişelenirken buluyorum.
3- Zaman neredeyse daima yavaş geçiyor.
4- Kendimi çoğunlukla sonuçlandırılamamış, “yarım kalmış”
işlerin içinde, ne yapacağımı bilmez halde buluyorum.
işlerin içinde, ne yapacağımı bilmez halde buluyorum.
5- Sık sık, anlamsız şeyler yapmak zorunda kaldığım
durumlarda sıkışıp kalıyorum.
durumlarda sıkışıp kalıyorum.
6- Birilerinin amatör filmlerini seyretmekten ya da seyahat
fotoğraflarına bakmaktan inanılmaz sıkılıyorum.
fotoğraflarına bakmaktan inanılmaz sıkılıyorum.
7- Kafamda hep gerçekleştirilecek projeler ve yapılacak işler
var.
var.
8- Kendi başıma rahatlıkla eğlenebiliyorum.
9- Yapmak zorunda olduğum şeylerin birçoğu monoton ve
sıkıcı.
sıkıcı.
10- Harekete geçmek için diğer insanlara göre çok daha fazla
teşvike ihtiyaç duyuyorum.
teşvike ihtiyaç duyuyorum.
11- Yaptığım çoğu şeyden zevk alıyorum.
12- İşim beni nadiren heyecanlandırıyor.
13- Her durumda ilgimi çekecek bir şey bulabiliyorum.
14- Çoğu zaman oturup hiçbir şey yapmıyorum.
15- Sakince beklemek konusunda iyiyim.
16- Çoğunlukla boş vaktim var, yapacak hiçbir şey
bulamıyorum.
bulamıyorum.
17- Beklemem gereken durumlar söz konusu olduğunda, örneğin
sırada beklemek gibi, kendimi çok huzursuz hissediyorum.
sırada beklemek gibi, kendimi çok huzursuz hissediyorum.
18- Neredeyse her sabah aklımda yeni bir fikirle uyanıyorum.
19- Yeterince heyecanlı bir iş bulmam çok zor olur.
20- Hayatta daha çok merak uyandıran, zorlayıcı şeylerle
uğraşmak istiyorum.
uğraşmak istiyorum.
21- Çoğunlukla kapasitemin altında çalıştığımı hissediyorum.
22- Birçok insan yaratıcı ve hayal gücü kuvvetli biri
olduğumu söyler.
olduğumu söyler.
23- O kadar çok ilgi alanım var ki, hiçbirine vakit
kalmıyor.
kalmıyor.
24- Arkadaşlarımın arasında bir işi en uzun sürede yapan
benim.
benim.
25- Heyecanlı, hatta tehlikeli bir şey yapmıyorsam kendimi
yarı ölü ve uyuşmuş hissediyorum.
yarı ölü ve uyuşmuş hissediyorum.
26- Gerçekten mutlu olabilmem için değişime ve çeşitliliğe
ihtiyacım var.
ihtiyacım var.
27- Televizyonda ve sinemalarda sürekli aynı şeyler dönüp
duruyormuş gibi geliyor.
duruyormuş gibi geliyor.
28- Gençken kendimi çoğunlukla monoton ve yorucu durumların
içinde bulurdum.
içinde bulurdum.
Sıkılmaya ne kadar yatkın olduğunuzu ölçmek için her yorumla
ilgili kendinize 1 ile 7 arasında bir puan verip sonunda bu puanların hepsini
toplayın. Testin sonucunda puanınız 117’den yüksek ise kolay sıkılıyorsunuz;
81’den az ise can sıkıntısı eşiğiniz oldukça yüksek demekmiş. (s. 43-44)
ilgili kendinize 1 ile 7 arasında bir puan verip sonunda bu puanların hepsini
toplayın. Testin sonucunda puanınız 117’den yüksek ise kolay sıkılıyorsunuz;
81’den az ise can sıkıntısı eşiğiniz oldukça yüksek demekmiş. (s. 43-44)
Duygunun can sıkıntısı tarafından (…) baskılanması (…) bu
normal duyguların ifade edilmesi sürecini durdurarak nevrozu teşvik etmektedir.
(s. 46)
normal duyguların ifade edilmesi sürecini durdurarak nevrozu teşvik etmektedir.
(s. 46)
James M. Cain; Postacı Kapıyı İki Kere Çalar
Frank ve Cora, kronik olarak sıkılan heyecan avcılarıdır ve
kanunları ihlal ederler ve Cain hangisinin diğerine sebep olduğuyla hiç
ilgilenmez. (s. 51)
kanunları ihlal ederler ve Cain hangisinin diğerine sebep olduğuyla hiç
ilgilenmez. (s. 51)
Stephen Vodanovich can sıkıntısıyla öfke arasında ilişki
kurar.
kurar.
Vodanovich’in meslekdaşı Deborah Rupp’un yaptığı araştırma,
can sıkıntısı yaşamaya eğilimli kişilerin (…) içsel öfke duyguları açısından
daha büyük bir risk taşıdığını, aynı zamanda öfkelerini dizginlemekte daha çok
zorlandıklarını açıkça göstermiştir.
can sıkıntısı yaşamaya eğilimli kişilerin (…) içsel öfke duyguları açısından
daha büyük bir risk taşıdığını, aynı zamanda öfkelerini dizginlemekte daha çok
zorlandıklarını açıkça göstermiştir.
Stephen King; The Shining, Jack Torrance bu tipolojinin
örneği olarak sunuluyor. (s. 54-55)
örneği olarak sunuluyor. (s. 54-55)
Seyahat etmek, can sıkıntısını gidermenin bir yoludur. Hatta
yeni herhangi bir şey denemek bile çoğu zaman yeterlidir. Kronik can sıkıntısı
çekenler için, bu genelde bir şekilde kuralları yıkmak anlamına gelecektir.
yeni herhangi bir şey denemek bile çoğu zaman yeterlidir. Kronik can sıkıntısı
çekenler için, bu genelde bir şekilde kuralları yıkmak anlamına gelecektir.
Popüler kültür kronik can sıkıntısından ve modern hayattan
kaçmak için kuralları yıkma yolunu seçen örneklerle dolup taşar. Kuralları yıkmaktaki
sorun ise bunun da çarçabuk sıkıcı, öngörülebilir ve monoton hale gelmesidir.
kaçmak için kuralları yıkma yolunu seçen örneklerle dolup taşar. Kuralları yıkmaktaki
sorun ise bunun da çarçabuk sıkıcı, öngörülebilir ve monoton hale gelmesidir.
Duane Hanson, can sıkıntısının ve sıradanlığın modern
hayatın özellikleri olduğunu ileri sürer. (s. 64)
hayatın özellikleri olduğunu ileri sürer. (s. 64)
“Hiçbir şey aşırı modern olmak kadar tehlikeli değildir; bir
bakarsınız modası geçiverir insanın.” Oscar Wilde
bakarsınız modası geçiverir insanın.” Oscar Wilde
…seks Emma Bovary’nin can sıkıntısından kaçış yoluydu. Ve
seks hâlâ kuralları yıkmak, şok etkisi yaratmak ve can sıkıntısını kovalamak
için en popüler yöntemdir.
seks hâlâ kuralları yıkmak, şok etkisi yaratmak ve can sıkıntısını kovalamak
için en popüler yöntemdir.
Cinsel kural çiğneme, kuralları yıkana göre, modern toplumun
sıkıcı konformizmine yanıttır. (s. 66)
sıkıcı konformizmine yanıttır. (s. 66)
Can sıkıntısıyla başa çıkabilmek, hayata tutunabilmeyi
öğrenme sürecinin parçasıdır. (s. 68)
öğrenme sürecinin parçasıdır. (s. 68)
J.M. Barbalet; depresyonun canlının iç dünyasına yönelik,
can sıkıntısının da tipik olarak dışarıya, yani etkinliklere, ilişkilere ve
çevreye yönelik olduğunu savunur.
can sıkıntısının da tipik olarak dışarıya, yani etkinliklere, ilişkilere ve
çevreye yönelik olduğunu savunur.
Jane Austen; Emma
Emma’nın çöpçatanlığının kaynağı can sıkıntısıymış. (s.
77-78)
77-78)
Can sıkıntısı
Uzamışsa, bunu (…) kendini yıkıcı bir tepki ya da depresyon
izler. (s. 86)
izler. (s. 86)
Öğle vakti şeytanı / Acedia / varoluşsal can sıkıntısı
Acedia
Varoluşsal can sıkıntısı halinin Batı geleneğinde ve
kavramsallaştırılmasında başlangıç noktasıdır. (s. 96)
kavramsallaştırılmasında başlangıç noktasıdır. (s. 96)
Efesli Rufus (M.S. 2. yy.) geometri, mimari ve matematik
bilimlerinin psikolojik tehlikelerini vurgulamış.
bilimlerinin psikolojik tehlikelerini vurgulamış.
Orhan Pamuk; İstanbul
Ana motifi melankolidir.
Bu kitap (…) melankoliyi çok düşünmeye bağlamak hakkındaki
en güçlü ve en kapsamlı edebi eseridir. (s. 100)
en güçlü ve en kapsamlı edebi eseridir. (s. 100)
Sartre; Bulantı
Antoine Roquentin’in varoluşun tesadüfî olduğunun farkına
varması ve kişiyle etrafındaki dünya arasında hiçbir bağ olmadığını görmesini
anlatır. (s. 103)
varması ve kişiyle etrafındaki dünya arasında hiçbir bağ olmadığını görmesini
anlatır. (s. 103)
Heidegger için varoluşsal can sıkıntısı kişinin şartlar
nedeniyle bütünüyle kayıtsızlığa sürüklenmesidir. (s. 106)
nedeniyle bütünüyle kayıtsızlığa sürüklenmesidir. (s. 106)
Can sıkıntısı seviyesi arttıkça ölüm yaşı aşağılara
inmektedir.
inmektedir.
Can sıkıntısının diğer risk faktörlerine davetiye
çıkardığından söz ediliyor. (s. 111)
çıkardığından söz ediliyor. (s. 111)
Varoluşsal can sıkıntısı, kişinin sürekli kayıtsızlığına yol
açan ve kendi şartlarına odaklanmasını imkânsız kılan çok güçlü ve
hafifletilemeyen bir boşluk hissi, dışlanma ve tiksintiyi içerir. (s. 114-115)
açan ve kendi şartlarına odaklanmasını imkânsız kılan çok güçlü ve
hafifletilemeyen bir boşluk hissi, dışlanma ve tiksintiyi içerir. (s. 114-115)
Can sıkıntısının yeri neresidir?
Beynin tam olarak neresinde can sıkıntısını hissediyoruz?
İnsular korteks adı verilen bir bölümde hissedildiğini düşünmek için geçerli
sebeplerimiz var.
İnsular korteks adı verilen bir bölümde hissedildiğini düşünmek için geçerli
sebeplerimiz var.
Sinirbilimciler bu bölgenin, insanların insan olduklarını
sağlayan anahtar unsurlarından biri olduğuna inanıyorlar. (s. 137)
sağlayan anahtar unsurlarından biri olduğuna inanıyorlar. (s. 137)
Bütün memelilerde insüler korteks vardır. İnsulanın asıl
görevi vücut durumunu taramak ve denetlemektir.
görevi vücut durumunu taramak ve denetlemektir.
İnsulada vücut tarafından bir his olarak algılanan uyarıcılar
duygulara dönüşür. (s. 138)
duygulara dönüşür. (s. 138)
Can sıkıntısının iyileştirilmeye ihtiyacı yoktur.
Can sıkıntısını iyileştirmeyi değil, belki de duygunun bizi
yönlendirmeye çalıştığı şeyi yapmayı düşünmek en iyi seçenek olacaktır. (s.
140)
yönlendirmeye çalıştığı şeyi yapmayı düşünmek en iyi seçenek olacaktır. (s.
140)
Monotonluk nöronların sayısını ve ömrünü azaltarak beynin
küçülmesine sebep oluyor.
küçülmesine sebep oluyor.
(Müzik) Can sıkıntını tedavi dahi edebilir.
Can sıkıntısının başka bir kabul edilmiş tedavisi de aerobik
egzersizdir.
egzersizdir.
Egzersiz beyinde dolaşan BDNF (beyin kaynaklı nörotrofik
faktör) kimyasalını artırdı.
faktör) kimyasalını artırdı.
Alzheimer’da, depresyonda, parkinsonda veya demans
hastalarında BDNF seviyesi genellikle düşüktür. (s. 143)
hastalarında BDNF seviyesi genellikle düşüktür. (s. 143)
…boş vakti ve serbest zamanı en iyi kullanmanın yolu nedir?
Aristoteles’in boş zamanı keyif veren bir aktiviteden oluşur
ve başlı başına amacın kendisidir; diğer insanlarla ilişkiyi öngörür ve ayrıca
hem bedeni hem de özellikle zihni kullanmayı gerektirir.
ve başlı başına amacın kendisidir; diğer insanlarla ilişkiyi öngörür ve ayrıca
hem bedeni hem de özellikle zihni kullanmayı gerektirir.
Seyahat: hayır bu olmaz, çünkü (…) başlı başına bir amaç
değildir.
değildir.
Televizyon seyretmek?
Ne vücudu ne de beyni kullanırsınız.
Spor? Bazen (rekabet içeriyorsa).
Seks ve sohbet de çoğunlukla zihinsel aktivite gerektirmez.
(s. 145)
(s. 145)
Adorno için, çalışılmayan saatler aynı ticaret mantığıyla
geçmektedir. İş kâr getirir, aynı şekilde boş zamanın da para getirmesi
gerekmektedir.
geçmektedir. İş kâr getirir, aynı şekilde boş zamanın da para getirmesi
gerekmektedir.
Adorno (…) Amerikalıların boş zamanlarını satın alabilmek
için bir servet harcadıklarını söyler. Ve belki de der, tatildeyken bu kadar
sıkılmamızın nedeni de tam olarak budur. (s. 146)
için bir servet harcadıklarını söyler. Ve belki de der, tatildeyken bu kadar
sıkılmamızın nedeni de tam olarak budur. (s. 146)
Can sıkıntısı entelektüel olarak çürümüş görüşlere ve
kavramlara karşı tatminsizlik geliştirdiği için, yaratıcılığı teşvik edebilir. (s.
148)
kavramlara karşı tatminsizlik geliştirdiği için, yaratıcılığı teşvik edebilir. (s.
148)
Can sıkıntısı, insanın kendisi olmasını sağlar.
(Sartre; Bulantı) Roquentin’in can sıkıntısı, ona dünyadaki
gerçek yeriyle ilgili daha açık bir algı sağlamıştır. Roquentin kişiyle
etrafındaki dünya arasında hiçbir zaruri bağlantı olmadığı sonucuna varır:
yaşamak, sadece, orada olmaktır.
gerçek yeriyle ilgili daha açık bir algı sağlamıştır. Roquentin kişiyle
etrafındaki dünya arasında hiçbir zaruri bağlantı olmadığı sonucuna varır:
yaşamak, sadece, orada olmaktır.
Joseph Heller’ın Madde 22 adlı eserindeki Dunbar, zamanın
yavaş geçmesini sağladığı için can sıkıntısını sever ve böylece hayatta
yaşayacak iki katı kadar zamanı olabileceğine inanır. (s. 149)
yavaş geçmesini sağladığı için can sıkıntısını sever ve böylece hayatta
yaşayacak iki katı kadar zamanı olabileceğine inanır. (s. 149)
Çocukların ve yaşlı insanların basit can sıkıntısına sahip
olduğu söylenir. Akıllı insanlar ise daha çok karmaşık veya varoluşsal can
sıkıntısından mustariptirler veya onlar öyle düşünürler.
olduğu söylenir. Akıllı insanlar ise daha çok karmaşık veya varoluşsal can
sıkıntısından mustariptirler veya onlar öyle düşünürler.
Depresyon, can sıkıntısının bu biçimlerinin birbirine
karışmasının nedenidir. (s. 150)
karışmasının nedenidir. (s. 150)
Can sıkıntısı normal, kullanışlı ve insan tecrübesinde
alışılmış bir duygudur.
alışılmış bir duygudur.
Boredom, A Lively
History
History
Türkçeleştiren: Zeynep Koçak Yılmaz
Doğan Kitap
Aralık 2014