Sosyoloji
Jeremy Bentham
Jeremy
Bentham (1748-1832)
Bentham (1748-1832)
Hume’un deneyciliğini yararcı ilkeleri ön
plana çıkararak canlı bir biçimde sürdürmeyi sağladı. Onu izleyen baba-oğul
Mill ile bir yaklaşım güçlenerek yararcılık adı verilen ekole dönüştü. İngiliz
hukuk sistemi onun sayesinde modern/seküler şeklini aldı.
plana çıkararak canlı bir biçimde sürdürmeyi sağladı. Onu izleyen baba-oğul
Mill ile bir yaklaşım güçlenerek yararcılık adı verilen ekole dönüştü. İngiliz
hukuk sistemi onun sayesinde modern/seküler şeklini aldı.
1763 yılında üniversite eğitimini tamamladı.
1766’da doktora derecesi aldı. İlk yapıtı 1776’da Hükumet Üzerine Bir Fragman adı ile
yayımlandı. En önemli çalışması 1789 yılında çıkan Ahlak ve Yasama İlkelerine Giriş
adını taşır. 1791’de Bentham, Panopticon denilen örnek bir tutukevi şeması yayımladı.
1766’da doktora derecesi aldı. İlk yapıtı 1776’da Hükumet Üzerine Bir Fragman adı ile
yayımlandı. En önemli çalışması 1789 yılında çıkan Ahlak ve Yasama İlkelerine Giriş
adını taşır. 1791’de Bentham, Panopticon denilen örnek bir tutukevi şeması yayımladı.
Yazılarının tam ve eleştirel yayımı henüz
gerçekleşmemiştir.
gerçekleşmemiştir.
Yararlılık İlkesi (Principle of Utility)
Bentham’ın felsefesi genelde bir ahlak
felsefesidir.
felsefesidir.
Bentham için her alandaki başarının
birincil koşulu bilimsel olmaktan geçiyordu.
birincil koşulu bilimsel olmaktan geçiyordu.
Yaptığı iş temelde bir insan doğası
çözümlemesidir.
çözümlemesidir.
Bentham’a göre tüm eylemlerimiz hazza ulaşma
isteği ve acı çekme korkusunca güdülenir. Bu
evrensel bir genellemedir.
isteği ve acı çekme korkusunca güdülenir. Bu
evrensel bir genellemedir.
Genel yarar ilkesi seçtiğimiz eylem ve
davranışlarımızın sonuçları en büyük sayıda insanın en büyük mutluluğunu ortaya
koyabilmelidir. Ahlaksal iyi bundan başka bir şey değildir.
davranışlarımızın sonuçları en büyük sayıda insanın en büyük mutluluğunu ortaya
koyabilmelidir. Ahlaksal iyi bundan başka bir şey değildir.
Doğru ve yanlışın nesnel ölçütünü ancak
yararcılık verebilir.
yararcılık verebilir.
Bentham’ın hesaplamaya konu olan haz
çözümlemesi:
çözümlemesi:
Bir eylemin doğurduğu haz ya da mutluluk,
yoğunluk, süreklilik, akrabalık, kesinlik, verimlilik, arılık ve uzam
(etkilenen kişilerin sayısı) etkenleri bakımından analiz edilecektir. Örneğin
bir haz çok yoğun ama kısa süreli olabilir, bir başkası daha az yoğun ama nicel
olarak ilkinden daha büyük olmasını sağlayan bir dayanıklık gösterebilir.
Burada asıl önemli olan etmen uzamdır.
Çünkü Bentham’ın amacı genel yarar ya da ortak iyidir. Yasa ve ceza konusu ile ilişkili olarak, Bentham öne sürdüğü
yarar ilkesini etkili hâle getirmeye çalışmıştır.
yoğunluk, süreklilik, akrabalık, kesinlik, verimlilik, arılık ve uzam
(etkilenen kişilerin sayısı) etkenleri bakımından analiz edilecektir. Örneğin
bir haz çok yoğun ama kısa süreli olabilir, bir başkası daha az yoğun ama nicel
olarak ilkinden daha büyük olmasını sağlayan bir dayanıklık gösterebilir.
Burada asıl önemli olan etmen uzamdır.
Çünkü Bentham’ın amacı genel yarar ya da ortak iyidir. Yasa ve ceza konusu ile ilişkili olarak, Bentham öne sürdüğü
yarar ilkesini etkili hâle getirmeye çalışmıştır.
Yasa Konusunda Yararlılık İlkesi
Bentham’ın yasama yöntemi her şeyden önce
“eylemin verdiği zararı” ölçmek üzerine kuruludur.
“eylemin verdiği zararı” ölçmek üzerine kuruludur.
Bentham yasa koyucunun dikkate alması
gereken birincil ve ikincil kötülüklerden söz eder. Birincil kötülük, bir hırsızın,
parasının kaybına yol açmasından dolayı kurbanına çektirdiği acıdır. İkincil
kötülük ise başarılı bir hırsızlık, hırsızlığın kolay olduğunu telkin etmiş
olur.
gereken birincil ve ikincil kötülüklerden söz eder. Birincil kötülük, bir hırsızın,
parasının kaybına yol açmasından dolayı kurbanına çektirdiği acıdır. İkincil
kötülük ise başarılı bir hırsızlık, hırsızlığın kolay olduğunu telkin etmiş
olur.
Ceza Kavramı
Ceza nedeniyle verilen acı, bir şekilde
daha büyük bir acıyı önlemeli ya da ortadan kaldırmalıdır.
daha büyük bir acıyı önlemeli ya da ortadan kaldırmalıdır.
Bentham’ın Köktenciliği
Bentham yarar ilkesinin İngiliz toplum yapısında
ve yasal düzeninde uygulanamaz olduğunu keşfetmiş bulunuyordu. Çünkü gücü
elinde bulunduranlar en çok sayıda insanın en büyük mutluluğunu istemiyorlar. Yöneticiler
kendi kişisel çıkarlarına çok daha fazla ilgi gösteriyorlar.
ve yasal düzeninde uygulanamaz olduğunu keşfetmiş bulunuyordu. Çünkü gücü
elinde bulunduranlar en çok sayıda insanın en büyük mutluluğunu istemiyorlar. Yöneticiler
kendi kişisel çıkarlarına çok daha fazla ilgi gösteriyorlar.
Bentham’ın gördüğü kadarıyla monarşinin ve
onun tüm benzerlerinin ya da uzantılarının yadsınmasını gerektirmektedir.
onun tüm benzerlerinin ya da uzantılarının yadsınmasını gerektirmektedir.
—
Modern Felsefe II
Editör: Prof. Dr. Sara Çelik & Yrd. Doç. Dr. Serdar Uslu
Anadolu Üniversitesi, Ekim 2011