Fethullah Şirvani Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

1- Haşiye calâ Şerhi’1-Mevâ-kıf. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin Şerhu’l-Mevâkıf adlı eserine yazdığı geniş bir haşiyedir; Escurial Library, Mü­nih’te Hof und Staatsbibliothek[467], India Office’te[468] ve Râgıb Pa­şa Kütüphanesinde olmak üze­re dört nüshası bilinmektedir.

2- Haşi­ye alâ ilâhiyyâti Şerhi’l-Mevâkıf. Şir­vânî bu kitabı II. Bayezid’in mütalaası için yazıp ona ithaf etmiştir. Süleymani-ye Kütüphanesinde Atıf Efendi ve Tire’de Necip Paşa kütüphanele­rinde bu adla Fethullah eş-Şirvânî’ye nisbet edilen yazmalar bulunmaktadır. Hoca Sâdeddin Efendiye göre Fenârî-zâde Hasan Çelebi Şirvânî’nin bu eser­deki bazı görüşlerini eleştirmiştir.

3- Tac-likât caîâ evâ’ili Şerhi’l-Mevâkıf. Kay­naklarda ayrı bir kitap olarak zikredil­mekle birlikte bu eserin Haşiye calâ Şerhi’l-Mevâkıf m ilk şekli veya eksik bir nüshasının baş tarafı olması müm­kündür.

4- Şerhu Tehzîbi’I-mantık ve’I-kelâm. Teftâzânî’nin meşhur eserinin şerhi olup bir nüshası India Office’tedir.

5- el-Fera’id ve’1-fevâ’id fî tavzihi Şerhi’l-Müîahhaş. Kaynaklarda Ta’lîkât calâ Şerhi’l Çağmînî li-Kadî-zâde ve Haşiye calâ Şerhi’l-Çağmînî adlarıyla da zikredilen bu eser, Çağmînî’-nin astronomi konusundaki el-Mülah-haş fi’1-hey’e’sine Kadızâde tarafından yazılmış şerhin anlaşılması güç kısımları­nı açıklamak için Şirvânî’nin, öteki şerh­lerden de istifade ederek ve özellikle biz­zat Kadizâde’den aldığı bilgileri ve ken­di görüşlerini ekleyerek kaleme aldığı bir haşiyedir. Mukaddimede verdiği bil­giye göre Şirvânî notlarını Semerkant’-ta iken tutmaya başlamış, çalışmaları­nı tamamladığı sırada Anadolu’ya doğ­ru yola çıkmış Ve bunları 878 (1473) yı­lında kitap haline getirerek Fâtih Sultan Mehmed’e ithaf etmiştir. Eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüp-hanesi’nde bulunmaktadır.

6- Şerhu’t-Tezkire fî Himi’l-heye. Kaynaklarda adına rastlanmayan bu eser, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin et-Tezki-re fî cilmi’l-hey3e’smin şerhidir. Mu­kaddimede belirttiğine göre Şirvânî, da­ha Önce Tûs ve Semerkant’taki öğreni­mi sırasında hocalarından bu kitap üze­rine yazılmış iki şerh okumuş, sonra ken­disi de Öğrencilerine faydalı olmak için bu şerhi yazmış ve ferağ kaydından an­laşıldığına göre çalışmasını 3 Ramazan 879 Çarşamba günü tamamlamıştır. Eserin İstanbul’da biri Top­kapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde, diğeri Süleymaniye Kütüphanesi’nde olmak üzere iki nüshası bilinmektedir. Bunların her ikisi de müellif nüs­hasından ve ilki henüz müellif hayatta iken, ikincisi ise öldüğü yıl istinsah edil­miştir. İkinci nüshanın sonunda müelli­fin ferağ kaydı aynen yer almakta, ayrı­ca istinsah kaydında da ölüm tarihi 891 (1486) olarak verilmektedir ki bu kayıt Şirvânî’nin vefat tarihini ortaya koyan en kesin delildir. Eserin özellikle Uluğ Bey Medresesi’ni ve Şirvânfnin kendi öğ­renim yıllarını anlatan kısımları İle birin­ci babdan sonra gelen ve optik konusunda bağımsız bir kitap niteliği taşı­yan elli dört sayfalık ek bölümü ayrı bir önem taşımaktadır.

7- Şerhu’l-Envâr ii-‘ameli’l-ebrâr. Bu Farsça eserin, mü­ellifin 883 (1478) yılında Şirvanşah Fer-ruh Yesâr adına yazdığı nüshası Tahran’da, bir başka nüshası da Berlin Staatsbibliothek’te bulunmaktadır.

8- Şerh-i cAvâmil. Abdülkâhir el-Cürcânî’nin nahiv ilmine dair el-‘Avâmilü’l-mi’e adlı eserinin Farsça tercüme ve şerhidir.

9- Tefsîru Âyeti’î-kürsî. Bakara sûresinin 255. âyetinin geniş bir tefsiridir. Müellifin 10 Muharrem 857 tarihinde telifini tamam­layıp 9 Safer Pazartesi günü kendi el yazısı ile temize çektiği nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde, başka bir nüsha Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndedir.

10- Mecelle ü’l-mûsikî.   Şirvânî’nin   çok yönlü bir âlim olduğunu ortaya koyan eserlerinden biri olup Fâtih Sultan Meh-med’e ithaf edilmiştir. Bu eserin Top-kapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde bu­lunan[485] tek nüsha­sından tıpkıbasımı yapılmıştır (Frankfurt 1986} Abdülkâdir-i Merâgî’nin Şerh-i Kitâb-ı Edvar adlı mûsiki nazariyatına dair eserinden bir nüsha istinsah ettiği de bilinen Şirvan[486], Mecelle fi’l-mûsîkı’y] ka­leme alırken Grek filozoflarının eserleri yanında Safiyyüddin el-Urmevî’nin Ki-tâbü’l-Edvar’], Merâgî’nin buna yaptı­ğı şerh, İbn Sînâ’nın eş-Şifâ3 ve en-Ne-cât’ı, Hârizmî’nin Mefâtîhu’I-‘ulûm’u. Nasîrüddîn-i Tûsî’nİn Ahlâk-ı Naşiri ve Şerhu’l-îşârât’] gibi kaynaklardan da faydalanmıştır.

11- Haşiye Qalâ Şerhi Eşkâli’t-te3sîs. Osmanlı Müellifleri’nde Şerhu Eşkâli’t~te°sîs adıyla zikredil­mektedir (I, 392) Fakat Fethullah eş-Şirvânrnin. hocası Kadızâde’den Şerhu Eşkâli’t-te^sîs fi’1-hendese adlı kita­bını okuduğu dikkate alındığında ese­rin bu şerhe yazılmış bir haşiye olduğu kabul edilebilir.

12- Hâşiyetü’t-Telvîh. Teftâzânf’nin fıkıh usulüne dair meşhur eseri et-Telvîh fî keşfi hakâ’iki’t-Tenkîh’i üzerine yazdığı bir haşiyedir.

13- Şerhu’l-Merâh. Ahmed b. Ali b. Mes’ûd’un sarf konusundaki Merâ-hu’l-ervûh adlı eserinin şerhidir.

14- Şerhu’1 -İrşâd fi’n-nahv, Teftâzânî’-nin lrşâdü’1-hâdî adlı eserinin şerhi­dir.

TDV İslâm Ansiklopedisi