Abdülaziz Efendi (Hekimbaşı) Kimdir, Hayatı, Eserleri

Abdülaziz Efendi (Hekimbaşı) (ö. 1197/1783) Türk tıp bilgini, şair ve bestekâr.

Babası meşhur Osmanlı tarihçisi Mehmed Subhi Efendi’ye (ö. 1769) nisbetle Subhîzâde lakabı ile şöhret bulmuştur. Şiirde Aziz mahlasını kullandığı için Aziz Efendi olarak da anılır.

1149’da (1736) İstanbul’da doğdu. İlk öğreniminden sonra İstanbul med­reselerinde tahsiline devam etti. Ardından tıp çalışmalarına yöneldi ve bu meslekte büyük başarı göstererek dik­kati çekti. Bir ara tıp tahsili için Viya-na’ya gittiği söylenir. Daha sonra saraya alındı ve “Etıbbâ-yı şehriyârî”ler (saray hekimleri) arasına girdi. 1757’de mü­derris oldu: bu görevini uzun müddet devam ettirdi. 19 Şubat 1776’da hekimbaşılığa getirildi; ancak bu görevin­de bir yılı doldurmadan azledildi. 1782 sonlarında Kudüs pâyesiyle Üsküdar mevleviyet’ine tayin edildi. 1783 yılında İstanköy’e sürgün edilmesinden az sonra orada vefat etti.

Arapça, Farsça, Latince. İtalyanca ve Fransızca bilen Abdülazîz Efendi, bil­hassa tıp alanında yaptığı tercümelerle Batı’daki hekimlik çalışmalarını tanıt­mış ve eserleriyle Türk hekimlik tari­hinde önemli bir yer kazanmıştır. Ayrı­ca edebiyat ve mûsiki ile de meşgul olmuştur. Şiirlerini topladığı mürettep divanı ve yaptığı bestelerle bu sahalar­daki kudretini ortaya koymuştur. Şöh­retinin parlak zamanı III. Mustafa ve I. Abdülhamid devirlerine rastlamaktadır. Astrolojiye (İlm-i ahkâm-ı nücûm) vuku­fu ile de tanınan Abdülaziz Efendi bu alanda yaptığı tercümelerde, konuyla yakından ilgilenen III. Mustafa’dan bü­yük teşvik görmüştür. Mûsikide kimler­den faydalandığı bilinmemektedir. Za­manımıza sadece altı bestesinin notası ulaşabilmiştir.

Eserleri

1- Kıtaâtü nekâve fî tercemeti kelimâti Boerhâve. Ünlü Hollandalı hekim Herman Boerhaave’nin (ö. 1738) Aphorismi de Cognoscendis et Curandis Morbis in Usum Doctrinae Domesticae Digesti (hastalıkları teşhis edip evde tedavi etme ve İlâç kullanma kaideleri) adlı Latince eserinin Türkçe tercüme ve şerhidir. Tercümede, müellifin talebesi hekim Gerard van Swieten’in şerhinden faydalanıldığı kayde­dilmektedir. Türk tıp tarihinde Avrupa tıbbından yapılan ilk tam tercüme ol­ması bakımından ayrıca önem taşıyan bu eserin diğer özelliği de çeviride tıp terimlerinin Latince asıllarının aynen bı­rakılmış olması ve İslâm tıp literatü­ründe ilk defa Harvvey’in küçük kan do­laşımından bahsedilmesidir. Ancak bu­rada, küçük kan dolaşımının ilk defa XI. yüzyılda ünlü İslâm hekim ve filozofu İbn Sînâ tarafından keşfedildiğine işa­ret etmek gerekir. Eserin Süleymaniye Kütüphanesinde bulunan müellif nüshası yanında. Beya­zıt Devlet Kütüphanesi’nde de bir nüshası vardır. Bu tercüme ilim âlemine Âkil Muhtar Özden (ö 1949) tarafından tanı­tılmıştır.

2- Terceme-i Burhânulkilâye. Ali b. Muhammed eş-Şerîf el-Bekri’nin astrolojiye dair Burhânü’l-kifâye adlı Farsça eserinin tercümesidir. Bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir.

3- Terceme-i Eşcâru Esmâr. Alâeddin Alişah b. Ka­sım el-Hârizmfnin astrolojiye dair Eş­câr u Eşmâr adlı Farsça eserinin Sultan III. Mustafa’nın isteğiyle yapılan ter­cümesidir. Mûsikiye ait bir bölümün de yer aldığı eserin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi”nde bulunmaktadır.

4- Divan. “Aziz” mahlası ile yazdığı Türkçe ve Farsça şi­irlerden meydana gelen takriben 1500 beyitlik bir eserdir. Tek nüshası İstan­bul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir.

5- Mûsikî Mecmuası. İlk say­fada bulunan “Edip nazar bu cönge adını dedi Arif/Mecmûatü’l-letâif sandûkatü’l –maârif” beytinden dolayı eser Mecmûatü’l-letâif sandûkatü’î-maâriî adıyla da anılmaktadır. Mecmuada sıra­sıyla güfteler, peşrevler, makam tarifle­ri, mehter usulleri ve diğer usuller ele alınmıştır. “Usûlât-ı Mehterân-i Alem” başlığı altında ele alınan mehter usulle­ri, bu konuda ilk yazılı bilgiler olduğu için önemlidir. Haydar Sanal bu bölü­mü Mehter Musikisi adlı kitabında ge­niş olarak ele almış ve incelemiştir. Bili­nen tek nüshası, müellif hattı olarak İs­tanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir.

Abdülaziz Efendi’nin bunlardan baş­ka el-Vâride adlı tıbba dair bir eseriyle ahlâka dair adı bilinmeyen bir diğer eseri ve Fransızca’dan tercüme ettiği İtalyan Tarihi adlı bir tercümesi de vardır.

Diyanet İslam Ansiklopedisi