Dinler ve Dünya Hayatı Karşısındaki Tutumları
Dinler ve Dünya Hayatı Karşısındaki Tutumları
Bir iç durum veya sübjektif tecrübe olarak kaldığı sürece dinî tecrübenin objektif durumlar ve tutumlar üzerinde etki yapması söz konusu değildir. Sırf kişisel olan bir din sübjektiflik kalıpları arasında sıkışıp kalmaya mahkûmdur. Bununla birlikte, dinlerin ve özellikle büyük ve yüksek dinlerin daima kişiler arası bir atmosfere büründükleri ve belli tutumlar ve pratiklerde objektifleşerek düşünce ve fiilde müşahhastık kazandıkları görülmektedir. İşte dinin getirdiği ve din mensuplarının sırf dinî tutumlar ve davranışlarının ötesinde haricî âlemi değerlendirmelerine ve dünya hayatı ile ilgili meselelerdeki tavırları ve vaziyet alışlarına etkide bulunan İktisadî ve sosyal ahlâkın ya da zihniyetin özünü bu müşahhas tutumlarda aramak gerekmektedir. Bu tür bir yol izleyerek, tipolojik olarak dinlerin dünya hayatı karşısındaki tutumlarına baktığımızda genel karakteristikleri itibariyle aşağıdaki tipleri ayırt etmek mümkün olmaktadır:
- Bir kısım dinler dünyayı iyi ve eğlenceli bulmakta ve ona karşı müspet bir tavır takınmaktadırlar. Dünya hayatı karşısındaki bu “olumlu” tutumun çeşitli örnekleri bulunmaktadır. Meselâ genellikle ilkel ve arkaik dinler dünya hayatı karşısında müspet bir tavra sahip olup, dünya nimetlerini elde etmek için yapılan gayretleri tasvip etmektedirler. Aynı şekilde Homeros ve Veda destanlarında görüldüğü üzere eski Yunan ve Hint dinleri de dünyayı temelinde “iyi” görmekte, ancak kötü güçlerin sürekli olarak bu iyi dünyanın düzenini bozma eğiliminde oldukları anlaşılmaktadır. Eski İran dini olan Zerdüşt- lük mülkiyete büyük bir önem vermekte ve zengini fakirden üstün tutmaktadır. Tevrat’ın Tekvin kitabında da yaratılışın neticesi “çok iyi” olarak vasıflandırılmaktadır. Ancak İbranî dininin gelişmesi sırasında birtakım farklı tutumların ortaya çıktığına da işaret etmek gerekir ki, meselâ bu durumu Leviler kitabında görmek mümkündür. Protestanlığın gözlerini müspet bir tarzda dünyaya çevirmesiyle birlikte Batıda modern Kapitalizmin doğuşunda aldığı role yukarıda temas edilmişti.
- Budizm gibi bir kısım dinler dünya hayatına karşı kesin olarak “olumsuz” bir tutum takınmışlardır. Buna göre dünya düpedüz bir hayal, İlâhî hakikati gizleyen aldatıcı bir perde olup, şer kuvvetleriyle doludur. Hayat tüm sıkıntı ve üzüntülerin kaynağıdır. Bu itibarla insan bir an önce bu hayat yükünden kurtulmak için çalışmalıdır. Buda dininin ve özellikle onun Hinayana kolunun dünya hayatından kaçmak gerektiği (dört kutsal gerçek-hayat ıstıraptır) şeklindeki katıksız bir kötümserliğe yönelmesi ve dünya hayatına karşı tenkitçi ve olumsuz bir tutum takınması, dünya nimetlerinin hor görülmesi ve servet sahibi olmamanın meslek ahlâkının bir icabı olması neticesini doğurmuştur. Budizm’e göre, hırs ve tamahtan azade olmak ve dünya nimetlerinden yüz çevirmek, Nirvaya’na giden yolda ilerlemenin ilk şartı olmaktadır. Bir kısım Hıristiyan ve İslâm tarikatlarında da dünya nimetleri ve servete karşı olumsuz bir tavır takmıldığı bilinmektedir.
- Yukarıdaki tutumun daha da gelişmiş şekli, dünyayı metafizik ve ahlâkî bakımdan olumsuz yorumlamakla birlikte, durum ve şartlara göre çeşitli değişikliklere de hazır olan dinlerin durumunda görülen “selektif’ (seç- meli) Bu son durumda dünyayı tamamen veya kısmen kutsal kılma imkânları üzerinde durulmaktadır. Ya- hudî ve Hıristiyan ilâhiyatlarında ana hatlarıyla bu telâkkiyi bulmak mümkündür.[1] Meselâ Orta Çağ Hıristiyan ilâhiyatçılarından St. Au- gustin’in “Tanrı Sitesi” (La Çite de ‘Dieu) adlı eserinde, dünya sitelerinin gelip geçici öbür âlemdekinin İse mükemmel olduğunu ancak bu mükemmel sitenin yeryüzünde de gerçekleştirilebileceğini kabul eden telâkkisi bu anlayışın tipik bir örneğidir.
- İslâm’da, dünya ve ahret hayatları karşısında takınılan “dengeli tutum” konumuz bakımından oldukça dikkate değer tipik bir durumdur. Gerçekte İslâm dini dünya hayatını şartlı olarak kabul ve tasdik etmektedir. Zira İslâmiyet’e göre asıl olan ahret saadetidir ve bu dünya hayatı bu saadeti elde etmek için bir imtihandır. Ancak bu durum, bu dünya hayatı ve nimetlerinin inkârı manâsına gelmemektedir. Müslüman’ın dünya ve ahrete karşı tutumlarında ölçülü olması, “orta yol”u tutması ve “hiç ölmeyecekmiş gibi bu dünya için yarın ölecekmiş gibi de ahret için çalışması” Gerçekte Kur’ân-ı Kerim’in belirttiğine göre insan yeryüzüne bir misyonla gönderilmiştir. Buna göre insan dünyada ‘Allah’ın halifeliği’ görevini üslenmiş bulunmaktadır. Bakara Sûresi’nin 30. âyeti: “Hani Rabbin meleklere: Muhakkak ben yeryüzünde (benim emirlerimi tebliğ ve infaza memur) bir halife yaratacağım demişti. (Melekler) de ‘Biz seni hamd ile teşbih ve seni takdis edip dururken orada bozgunculuk edecek, kanlar dökecek kimse mi yaratacaksın’ demişlerdi” ibaresiyle insanı Allah’ın Yer- yüzündeki halifesi ilân etmektedir. Aynı şekilde, “O sizi Yeryüzünün halifeleri yapan, size verdiği şeylerle sizi imtihana çekmek için kiminizi derecelerde kiminizin üstüne çıkarandır. Şüphe yok ki Rabbin cezası pek çabuk olandır ve muhakkak ki O hakkıyla yargılayıcı, hakkıyla esirgeyicidir” (En’am, 165) âyet-i kerimesi de aynı hususu vurgulamaktadır.
Yeryüzünde halife olarak yaratılan insan, nefsinde büyük bir emaneti taşımak itibariyle şerefli bir varlıktır. Kur’ân’da, “Biz emaneti göklere, yere ve dağlara arz ettik de onlar bunu yüklenmekten çekindiler. Bundan endişeye düştüler. İnsan (a gelince o tuttu) bunu sırtına yüklendi. Çünkü o zalim ve çok cahildir” (Ahzâb, 72) denilmektedir. İşte Kur’ân-ı Kerim bu şekildedir ki insan ruhunda, beşerin Allah ve kainatla olan her türlü ilişkilerinin en yüksek şuurunu uyandırmayı amaçlamış bulunmaktadır. Nitekim, sözü edilen bu hilâfet ve emanetin Allah’ın emrine uygun olarak “yeryüzünün iman” olduğu anlaşılmaktadır. Zira, Allah insanı, günümüzdeki bir Müslüman mütefekkirin ifadesiyle, yeryüzünde “yaratıcı bilgiye ve bu bilgiyi kullanmak üzere serbest iradeye sahip” olarak yaratmıştır. Bu maksatla Allah insana ‘akıl’ vermiş ve onu yüksek ‘kabiliyet’ ve ‘melekeler’le mücehhez bir şekilde yaratmıştır. Emanetle yüklü olan ve dünya hayatının durum ve şartları içerisinde en aşağı derecelerde doğru yolu bulma hususunda her yönden türlü set ve engellerle kuşatılmış bir vaziyette yaratılmış bulunan insanın emrine kâinat hâzır kılınmış bulunmaktadır.[2] Gerçekten de, hilkat oyununun basit bir ürününden ibaret olmayan bu kâinat, insan için bir yandan İlâhî gerçeğe erişmede vasıta, öte yandan da emrine amâde durumdadır. Kur’ân’da;
- “Biz gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunan şeyleri oyuncular olarak yaratmadık. Biz bunları hakkın ikamesine sebep olmaktan başka (bir hikmetle) yaratmadık. Fakat onların çoğu bunu bilmezler”. (Duban, 38-39) denmektedir.
Öte yandan;
- “Göklerde ve yerde ne varsa hepsini Allah’ın muhakkak sizin için musahhar kıldığını, açık ve gizli birçok nimetlerini sizin üzerinizde bol bol tamamladığını görmediniz mi?” (Lokman, 20);
- “O, göklerde ve yerde ne varsa hepsini kendi canibinden size râm etti” (Câsiye, 13);
- “Allah … size denizi muhassar kıldı” (Câsiye, 12) ;
- “O, denizi -ondan taze bir et yemeniz, ondan (giyeceğiniz kullanacağınız) ziyneti çıkarmanız için- (hizmetinize) râm edendir. Gemilerin orada (suları) yararak gittiklerini görüyorsun ki (bu sırf Allah’ın) lütf’u kereminden (nasip) aramanız ve (Ona) şükretmeniz) içindir. O, sizi sallayıp çalkalar diye yeryüzüne sabit ve muhkem dağlar, (bundan başka da) ırmaklar, yollar koydu. Ta ki maksatlarınıza ulaşasınız” (Nahl, 14-15);
- “Allah’ın nimetlerini birer birer saysanız (bu ne mümkün) icmal sûretiyle bile sayamazsınız” (Nahl, 18);
- “Geceyi, gündüzü, güneşi ve ayı sizin hizmetinize O verdi. Yıldızlar da Onun emrine boyun eğmişlerdir. Bunların hepsinde aklını kullanacak bir zümre için âyetler vardır” (Nahl, 12);
- “Yeryüzünde ne varsa sizin için yarattı” (Bakara, 29);
- “Allah’ın kulları için çıkardığı ziynetleri ve güzel rızkları kim haram etti” (A’râf, 31);
- “Dünyadan da nasibini unutma” (Kasas, 77);
- “Allah dinlenmeniz için geceyi ve lütfedip verdiği rızkı aramanız için gündüzü meydana getirmiştir. Bunlar Onun rahmetinden ötürüdür. Belki artık şükredersiniz” (Kasas, 73);
- “Size geceyi dinlenmeniz için karanlık ve gündüzü çalışmanız için aydınlık yarattığını görmediniz mi? Doğrusu bunda inanan millet için dersler vardır” (Nemi, 86);
- “Namazı bitirince yeryüzüne dağılın, Allah’ın lütfundan rızk isteyin” (Cuma, 10)
gibi ayetlerden dünyaya ve dünya nimetlerine ve onları elde etmek için çalışıp çabalamaya karşı müsbet bir tutumun takınıldığı, hattâ bunun dinî bir vecibe olduğu anlaşılmaktadır.
Dünyadan ve onun nimetlerinden faydalanmayı emreden bu ayetlerin yanı sıra, gerçi yine Kur’ân’da serveti, altın ve gümüşü yığanların uğrayacakları korkunç azaptan söz edilmektedir. Meselâ Tevbe suresi ayet 34-35 te “Ey iman edenler! Muhakkak ki, hahamlar ve rahiplerin çoğu, insanların mallarını haksızlıkla yerler. Allah yolundan alı koyarlar. Altın ve gümüşü biriktirip Allah yolunda sarf etmeyenlere can yakıcı azabı müjdele. O gün onların biriktirdikleri altın ve gümüş cehennem ateşinde kızdırılacak ve alınları, sırtları ve böğürleri onlarla dağlanacak, İşte bu nefisleriniz için toplayıp sakladıklarınız! Artık saklayıp istifçilik ettiğiniz bu nesnelerin acısını haydi tadın!’ denilecek” buyurulmaktadır. Bununla birlikte bu ayetlerden İslâm’da servet ve zenginliğin aleyhinde bulunulduğu manâsını çıkarmamak gerekir. Dünya hayatı ve nimetlerini kabul eden ve onları Allah’ın bir lütuf ve ihsanı sayan İslâm dini servete karşı da müspet bir tavır takınmakta ve onu tasvip etmektedir. Bu ayetlerde kast edilen zenginliğin aleyhinde olmak değil, malını Allah yolunda, hayır işlerinde harcamaya teşviktir. Esasen yukarıda zikredilen âyetlerden de anlaşılacağı üzere Kur’ân-ı Kerim mal ve serveti “hayr” (iyilik) ve “fazl” (lütuf, kerem) gibi kelimeler ve manâlarda kullanmaktadır. Bir başka âyette ise mal ve mülk “O mal, o oğullar (hep) dünya hayatının ziynetidir” (Kehf, 46) denilmek süreliyle dünya hayatının “sws”ü olarak vasıflandırıl- maktadır.
Öte yandan, yine Kur’ân, “Doğrusu mallarınız ve çocuklarınız sizin için bir sınamadır” (Tegabûn, 15) buyurarak kâr ve kazancı, mal, mülk ve servet sahibi olmayı yalnızca bu dünyada yaşamak için değil, aynı zamanda Allah’a kulluk etmede bir vasıta olarak da değerlendirmektedir. Esasen, bilindiği gibi İslâm’da “malla yapılan ibadetler” (zekât, fitre, kurban, sadakalar, hac) öteki ibadetler arasında mühim bir mevkie sahiptirler. Böylece, İslâmiyet’te servet, sosyal yardımlaşma ve dayanışma amacına yönelik ibadetler için bir vasıta olmak itibariyle sırf İktisadî manâsının çok ötesinde bir anlama bürünmüş olarak karşımıza çıkmaktadır. Helâl yoldan para kazanmak ve zenginliği ve bu maksatla çalışmayı “Öyle günahlar vardır ki onları ancak helâl nafaka kazanmak için dökülen alın terleri giderir”^ diye öven İslâm dini, aynı şekilde “Veren el alan elden üstündür”^1 hadisi ile de zenginliği fakirlikten üstün tutmaktadır. Bunun gibi, “Sizin en hayırlınız ne ahret için dünyayı ve ne de dünya için ahreti terk edendir. En hayırlınız dünya ve ahretten nasibini alandır” “Allah’tan korkan için servetinde beis yoktur”?* “Dürüst bir tacir cennette peygamberler, sıddıklar, şehitler grubunda olacaktır”,[3] [4] [5] [6] [7] vb. hadis-i şerifler de hep İslâm’da, insanın kaderini ıslah ve dünyasını imar etmek üzere servetin kazanılması ve bu amaçla dünya nimetlerinin ve bütün kâinatın insanın istifadesine musahhar kılındığını, hattâ bu şekilde davranmanın dinî bir ödev olduğunu göstermektedirler.
[1] Bk.: J. Wach, la Socîologie de la Religion, s. 43-46; G. Mensching, Sociologie Religieuse, s. 118.
[2] Fazlurrahman, İslâmiyet ve İktisadî Adalet Meselesi, s. 16.
[3] İmam Gazâlî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, C. II, s. 87.
[4] Sahth-i Buharî Muhtasarı, C. V, s. 178.
[5] Ebu’l-Hasan el-Maverdî, Edebü’d-Dünya ve’d-Din, s. 117; Celâleddîn Suyûtî, el-Catnîu’s-Sağîr, II, s. 135.
[6] Buharî, Edebü’l-Müfred, s. 113; 308.
[7] Mişkat, Ticarette İnsanî usûller babı, fasıl: 3.
Teoriden Pratiğe
Görüldüğü gibi İslâmiyet’te, temelde “Hiç ölmeyecekmiş gibi bu dünya için ve yarın ölecekmiş gibi ahret için çalışma” prensibinden hareketle, insanın yeryüzüne devamlı bir çalışma ve kazanma yani “kesb” misyonuyla gönderildiğini kabul eden “aktivist” bir hayat telâkkisi mevcuttur. Gerçekte bu anlayışı, Kur5ân-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in sünnetinin yanı sıra son devir ahlâkçılarına kadar tüm İslâm ahlâk nazariyecilerinde görmek mümkündür. Ancak, burada sosyolojik bakımdan önemli olan husus, bu ideal ve teorik anlayışın fiiliyatta Müslüman toplumların hayatında ne şekilde tezahür ettiği ya da onlara hangi ölçüde etkide bulunup yön verdiği meselesidir. Çünkü, yukarıda bir “ideal tip” olarak belirlemeye çalıştığımız ahlâk, fiiliyatta daima tarihin rastlantıları, insanın mukavemeti ve toplumun baskılarını hesaba katmak zorundadır. Nazarî dinî tecrübe ve onun beraberinde getirdiği ahlâk, “kültür muhtevaları” doğurmakta, bu sonunculardan da “eğilimler” ortaya çıkmaktadırlar. Muhtevalar ve eğilimler benzerlik ve yakınlıklarına göre “tipler” halinde gruplandırıla bilirler. Tarih bu tipler etrafında gerçekleşmektedir. Belli bir çağın si- ■ yasî, ekonomik, sosyal ve kültürel şartları, düşünce üzerinde icra ettikleri baskı aracılığıyla bu tiplerden falan ya da filanı ön plana iterler.[1] Buna göre, bir toplumun İktisadî ahlâkının tarihin çeşitli dönemlerinde farklılıklar arz ettiği ve bu ahlâka tesir eden faktörlerin çeşitli sebeplerle farklı devrelerde azalan veya artan bir etkinlikle be- lirlenebilecek olan izafiyete sahip bulunduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Bu anlamda, tarihin çeşitli dönemlerinde tespit edilebilecek ekonomik ahlâk tipleri belli dinî, tarihî ve sosyal şartlara verilmiş cevaplardan ibaret olup; başlangıcından bugüne kadar çeşitli Müslüman topluluklar içerisinde ayırt edilebilecek olan fiilî İktisadî ahlâk tiplerini de bu kuralın dışında tutmak mümkün değildir. Gerçi, İktisadî ahlâk ve zihniyet meselesi gibi sınırları son derece seyyal olan ve üstelik dinî, ekonomik ve sosyal hayatın derinliğine yoklanmasını gerektiren bir konuda henüz meselenin dış yapısı ya da maddî dayanakları ile ilgili morfolojik çalışmalar dahî gerçekleştirilmediği halde, dinle münasebetleri açısından İktisadî ahlâk tiplerini ayırt etmeye kalkışmak son derece iddialı bir iş olsa gerektir.[2]
Ancak, bu tür çalışmaları beklerken, şimdilik hiç değilse bugüne kadar yapılanlardan hareketle belli başlı temayüllere işaret etmek mümkündür. İşte bu şekildedir ki, meselâ Hıristiyanlığın dünya hayatına karşı tutumları açısından orada, bizzat İncillerde zenginliğin zemmedilmiş bulunmasına[3] [4] ve netice olarak bütün Orta Çağ boyunca daha çok bu dünya hayatından kaçmanın dinî bakımdan üstün tutulmasına karşılık, Kahin ve Luther gibi Protestan dinî liderlerin yorumlarıyla birlikte gözlerin bu dünyaya çevrildiği ve bu durumun Batıda modern Kapitalizmi doğurduğunu ifade edebiliriz. Mamafih, daha sonraki araştırmalardan, Kapitalizm ve modern sanayi toplumunun gelişmesi üzerinde Protestanlığın etkisinin giderek azaldığı ve yerini bölgesel durum, sosyal sınıflar, etnik gruplar gibi başka faktörlere bıraktığı anlaşılmaktadır.3 9
Bunun gibi, İslâmiyet’in başlangıcından itibaren Müslüman toplulukların genel durumlarını göz önünde bulundurarak -gerçi çoğu zaman onları ancak birbiriyle karışmış ve sarmaş dolaş bir halde gözlemek mümkün olup, saf şekilleri altında bulmak güç görünmekte ise de- şu temel tipleri veya hiç değilse tip tutumları ayırt etmemiz imkân dahilinde görünmektedir:[5]
1) Bir ilk tip tutum, ‘dinamik zihniyet olup o, İslâm tarihinin özellikle ilk devirlerinde Müslümanlar arasında görülen “dinamik hayat görüşü” ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan canlı bir İktisadî ve ticarî hayat anlayışında karakteristik olarak kendini göstermektedir.
2) İkincisi, Orta Çağda çeşitli sebeplerle ve zamanla İslâm dünyasında yerleşen ‘statik zihniyet tir, ki o da, dünyanın yalnızca tat taraflarını alıp, gerisini gereksiz bir külfet sayan “tüketici, âtıl, tembel, donuk ve durgun bir dünya görüşü ve hayat anlayışı” ile karakterize oluyor.
- Nihayet, üçünçü tip tutum, dünya hayatına karşı tam bir ‘pasif ve kötümser zihniyet’ ve ‘olumsuz” tavırla karakterize olmaktadır. Gerçekte ise o, yukarıda zikredilen statik zihniyetin bir devamından başka bir şey değildir. Bu kötümser hayat telâkkisi, özellikle basit bir el işçiliğine dayanan dünya görüşünün güçlü bir anlatımı olduğu anlaşılan tasavvuf ahlâkının etkisiyle iyice yerleşip kökleşmek imkânını elde etmiş bulunmaktadır. Bu kötümser telâkki, zenginliği kötüleyerek fakirliğin dinî bakımdan makbul olduğunu savunmakta, dünyayı Müslüman’ın hapishanesi kâfirin cenneti sayarak dünyadan kaçmakta; münzevîlik, kanaatkârlık, yanlış tevekkül ve ataleti övmekte; yer, yurt ve meslek değiştirmekten hoşlanmamakta; sabırlı ve mütevekkil ve hattâ “müteekkil” bir hayat felsefesinin hâkim olduğu “bir lokma bir hırka” zihniyeti veya “dünyadan nasibini unutma” emrini “bizim bu dünyadan nasibimiz sadece bir kefendir” diye anlayıp yorumlayarak dünya nimetlerinden yüz çevirmekte; toplumdan kaçma, inziva, tembellik, tufeylîlik ve fatalizm şekillerine bürünerek, maddî âlem karşısında pasif ve kötümser bir tavrı övmektedir.
Nitekim, bir kısım düşünürler, bir yandan sadece Müslümanlar arasında gözlenen bu son duruma bakarak, öte yandan da Müslüman toplulukların son birkaç yüzyıldan beri sahne oldukları kalkınmış ülkelere oranla özellikle ekonomik bakımdan geri kalmışlık durumunun etkisiyle, Müslüman ülkelerin geriliğini “fatalist” olarak hükmettikleri İslâm dininin bu karakterine yükleyecek kadar ileri gitmektedirler.[6] Müslümanlar arasında, gerek teorideki aktivist hayat telâkkisi ve gerekse hususiyle ilk devirlerde fiilen şahit olunan dinamik ve canlı İktisadî hayatın yanı sıra daha sonra yavaş yavaş yerleştiğini ifade ettiğimiz bu pasif ve kötümser hayat telâkkisinin Müslüman toplu-
İlıkların hayatlarında ne derecede etkili ve geçerli olduğu hususunu onların sosyal tarihiyle ilgili olarak gerçekleştirilecek olan derinliğine araştırmalara bırakıyoruz. Bu tür çalışmaların, yukarıda ana batlarıyla kabaca taslak halinde sunmaya çalıştığımız temel tip tutum veya zihniyetlerin yahut hayat telakkisi ve dünya görüşlerinin, farklı devirler ve değişik sosyo-kültürel çevrelere göre arz ettikleri çeşitlilik ve bunların birbirleriyle karışması neticesi oluşan alt tipleri de ortaya çıkaracağına şüphe yoktur.
Öte yandan, dinle münasebetleri açısından İktisadî ahlâk tipleri söz konusu olduğunda, madem ki pratik itici güçlerini dinî-ahlâkî inançlar ve zihniyetlerden alan İktisadî ahlâk yerine göre ekonomik kalkınmanın önemli ve etkin bir faktörü ve hattâ “motor gücü” olarak gözükmektedir, o halde özellikle günümüzde çeşitli sebeplerle hızlı bir sosyal değişme süreci ile karşı karşıya bulunan Müslüman toplumların ve bilhassa içinde yaşadığımız toplumumuzun durumunun bu perspektiften incelenmesi, kanaatimizce ciddî bir ekonomik geri kalmışlık problemiyle karşı karşıya bulunan ve kalkınmaya çalışan Ülkemizin sorunlarına önemli ışık tutabilecek ehemmiyete sahiptir. Her ne kadar yurdumuzun ekonomik kalkınmasında din faktörünün önemsiz olduğu veya hiç değilse ancak ikinci dereceden bir öneme sahip bulunduğu ifade edilmekteyse de, Erzurum kenti ve çevre köylerinde gerçekleştirdiğimiz bir kanaat araştırmasından, halkımızın dinî inançları ve değerleriyle sosyo-ekonomik tutum ve davranışlarının yakından ilişkisi olduğu ve bu yargının özellikle kentin orta ve alt tabakalarıyla kırsal alan için daha da geçerli olduğu anlaşılmaktadır.[7] Maamafih, bu durumun ülkemizin farklı bölgeleri ve değişik çevrelerindeki geçerlilik ve çeşitliliğini, yapılacak derinliğine monografik ve mikro-sosyolojik araştırmalardan beklemek yerinde olacaktır.
Sonuç
Her ne kadar, belli bir dogmatizmden hareketle tek faktörün -meselâ ekonomik faktör- toplum hayatı içerisinde bağımsız ve mutlak hakim olduğu kabul edilerek, özellikle dinî inançlardan kaynaklanan bir ekonomik ahlâkın İktisadî hayat ve faaliyetler üzerindeki etkisinin söz konusu olamayacağını savunanlar bulunmaktaysa da,[8] toplumla- rın tarihî ve sosyolojik tetkiki, sosyal tarihin, orada her değişkenin hakkının verilmesi gereken özel konjonktürler ya da karmaşık faktörlerin etkileşiminin bir sonucu olduğunu göstermekte, hattâ bu faktörlerin etkinliğinin şiddet derecesi tarihî bir izafiyet arz etmektedir. Böyle olunca, toplumun ekonomik hayatı ve faaliyetlerini de, onun maddî ve manevî yönleriyle sosyal, kültürel, ahlâkî, hukukî ve siyasî veçhelerinin karşılıklı etkileşiminin bir sonucu olarak anlamak ve değerlendirmek gerekmektedir. Nitekim, dinin ortaya koyduğu inançlar, değerler ve uygulamaların beraberinde getirdiği ekonomik ahlâk ya da zihniyet de, o din mensuplarının, devirler ve şartlara göre ekonomik bakımdan ilerleme veya durgunluklarına tesir eden önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna göre, dinin İktisadî faaliyetlerle ilgili olarak getirdiği zihniyet ve bunun sonucu ortaya çıkan ahlâk, toplumun sosyo-ekonomik gelişmesi bakımından müspet olabileceği gibi menfî de olabilmekte ve hattâ duruma göre daha farklı şekillere bürünebilmektedir. Önemli olan, onu müspet bir şekilde yorumlayarak ve kanalize ederek toplumun sağlıklı bir şekilde gelişmesi ve ilerlemesine katkıda bulunmaktır.
Her halükârda bütün bunlar, din ile sosyo-ekonomik değişme, gelişme ve kalkınma arasındaki ilişkiler konusunun sosyolojik incelenmesinin, bir toplum için ne kadar hayatî bir önemi haiz olduğunu anlamamıza izin vermektedirler
[1] Bk.: J. Seguy, “Ernst Troeltsch et ses Soziallehren”, Archives de Sociologie des Religions, 11, 1961, s. 9.
[2] S. §. Ülgener, İktisadî İnhitat Tarihimizin Ahlâk ve Zihniyet Meseleleri, s. 9.
[3] Bk.: Matta, 19, 23; Markos, 10, 23; Luka, 18, 24.
[4] G. Rocher, întroduction a la Sociologie Generale, C. 3 (Changement Sociale), s. 84.
[5] Bk.: S. Ş. Ülgener, İktisadî İnhitat Tarihimizin Ahlâk ve Zihniyet Meseleleri, s. 184 vd/
[6] Bu konuda akla ilk anda E. Renan’ın (Ilslamisme et la Science, Paris: Calmann Levy, 1883)adı gelmektedir. Aynı şekilde, G. Mollard (l’Evolution de la Cul- ture et de la Production du Ble en Algerie de 1830 â 1939, Paris,:Larose, 1950, özellikle s. 31) ve R. Charles (l’Evolution de l’Islam, Paris: Calmann-Levy, 1960 Louis Bertrand, vs. de bu tür düşüncelere ve görüşlere rastlanmaktadır. Özellikle Renan’ın görüşlerine karşı ilk tepki 18 Mayıs 1883’teki yazısı ile C. Af ganî’den gelmiştir. Bk.: Journal des Debats). Namık Kemal’in Renan Müda- faanamesi de aynı tepki zincirine dahÜdir.
[7] Bk.: Ü. Günay, Erzurum Kenti ve Çevre Köylerinde Dinî Hayat, Erzurum, 1978, s. 188-194.
[8] İslâmiyet’le ilgili olarak bu tür görüşü özellikle Maxime Rodinson (İslam et Capitalisme, Paris: Seuil, 1966 ve Tlslam, Doctrine de progres ou de Reacti- on”, Cahiers Rationalistes,199, 1961, s. 254-285) da bulmak mümkündür.