Sosyoloji
Ortaçağ Felsefesi II: Kindî
Kindî
Kindî, soylu bir ailenin çocuğu olarak
Irak’ın Kûfe şehrinde doğdu. Ailesi İslam öncesinde
olduğu gibi İslam sonrasında Emevî ve Abbâsî dönemlerinde önemli devlet
görevleri üstlenmiş, babası İshak yıllarca Kûfe valiliği yapmıştır.
Irak’ın Kûfe şehrinde doğdu. Ailesi İslam öncesinde
olduğu gibi İslam sonrasında Emevî ve Abbâsî dönemlerinde önemli devlet
görevleri üstlenmiş, babası İshak yıllarca Kûfe valiliği yapmıştır.
Çocukluk ve ilk gençlik yılları Kûfe ve
Basra’da geçti. Bağdat’a yerleştikten sonra ölünceye dek burada kaldı. Halife
Me’mun’un dikkati çekti ve saraya alındı. Seçkin insanlarla tanıştı. Beytülhikme
kadrosuyla da yakın ilişkiler olan Kındî kendi adıyla anılan bir kütüphane
kurmuştur.
Basra’da geçti. Bağdat’a yerleştikten sonra ölünceye dek burada kaldı. Halife
Me’mun’un dikkati çekti ve saraya alındı. Seçkin insanlarla tanıştı. Beytülhikme
kadrosuyla da yakın ilişkiler olan Kındî kendi adıyla anılan bir kütüphane
kurmuştur.
Astronom ve astrolog olarak sarayda
müneccimlik görevini de yürüten Kındî, halife Mu’tasım’ın oğlu Ahmed’in eğitimini
üstlendi. Eserlerinin birçoğunu veliahda ithaf etmiştir.
müneccimlik görevini de yürüten Kındî, halife Mu’tasım’ın oğlu Ahmed’in eğitimini
üstlendi. Eserlerinin birçoğunu veliahda ithaf etmiştir.
Çeşitli birlim dallarında yaklaşık 277 eser
telif etmiştir.
telif etmiştir.
KİNDÎ’NİN
VARLIK ANLAYIŞI
VARLIK ANLAYIŞI
Kindî, felsefeyi “insan sanatlarının en
üstünü ve en değerlisi” olarak görür. İlk Felsefe Üzerine adlı eserinde
“felsefe insanın gücü ölçüsünde varlığın hakikatini bilmesidir” şeklindeki tanımı
öne çıkarır. Ona göre filozofun amacı hakikati bilmek ve ona göre davranmaktır.
üstünü ve en değerlisi” olarak görür. İlk Felsefe Üzerine adlı eserinde
“felsefe insanın gücü ölçüsünde varlığın hakikatini bilmesidir” şeklindeki tanımı
öne çıkarır. Ona göre filozofun amacı hakikati bilmek ve ona göre davranmaktır.
Bilgiye konu olan varlıklar aşağı, orta ve yüksek
olmak üzere üçe ayrılır: İnsanın da içinde bulunduğu doğal varlıkları konu alan
fizik aşağıda, matematik ortada, metafizik ise yüksekte bulunmaktadır. Orta düzeyde yer alan matematik soyut bir alan olan metafiziği
kavramada insan zihni için önemli kolaylıklar sağlar.
olmak üzere üçe ayrılır: İnsanın da içinde bulunduğu doğal varlıkları konu alan
fizik aşağıda, matematik ortada, metafizik ise yüksekte bulunmaktadır. Orta düzeyde yer alan matematik soyut bir alan olan metafiziği
kavramada insan zihni için önemli kolaylıklar sağlar.
Kozmik varlığı değişen ve değişmeyen şeklinde
iki kısma ayıran Kindî’ye göre, fizik (tabî’iyyât)
değişen, metafizik (mâba’de’t-tabîiyyât) ise değişmeyen
varlıkları araştırır.
iki kısma ayıran Kindî’ye göre, fizik (tabî’iyyât)
değişen, metafizik (mâba’de’t-tabîiyyât) ise değişmeyen
varlıkları araştırır.
Varlık hakkında araştırma yapmak ve bilgi
edinmek için şu dört soruyu sorup cevaplamak gerekir: “Var mı/dır (hel), ne/dir (mâ), hangisi/dir
(eyyu) ve niçin/dir (lime).”
“Var mıdır” bir şeyin sadece varlığını/hakikatini/gerçekli ğini soruşturur. Her
varlığın bir cinsi bulunduğuna göre “nedir” o cinsin ne olduğunu, “hangisi”
varlığın türünü (fasıl ya da ayırım), “nedir” ve “hangisidir” terimleri ikisi
birlikte ise varlığın mahiyetini araştıran sorulardır.
edinmek için şu dört soruyu sorup cevaplamak gerekir: “Var mı/dır (hel), ne/dir (mâ), hangisi/dir
(eyyu) ve niçin/dir (lime).”
“Var mıdır” bir şeyin sadece varlığını/hakikatini/gerçekli ğini soruşturur. Her
varlığın bir cinsi bulunduğuna göre “nedir” o cinsin ne olduğunu, “hangisi”
varlığın türünü (fasıl ya da ayırım), “nedir” ve “hangisidir” terimleri ikisi
birlikte ise varlığın mahiyetini araştıran sorulardır.
İslam felsefesi terminolojisinde bir şeyin
dış dünyadaki nesnel gerçekliğine genellikle “hakikat”
(gerçeklik), onun zihindeki tümel kavramına “mahiyet”
(nelik), nesnel gerçekliklerin belli niteliklerle birbirinden ayrılmasına “hüviyyet” (o’luk/o olmaklık) denilir. Kindî ise
hakikat ile hüviyeti birlikte ifade edecek şekilde “inniyyet”
terimini kullanır.
dış dünyadaki nesnel gerçekliğine genellikle “hakikat”
(gerçeklik), onun zihindeki tümel kavramına “mahiyet”
(nelik), nesnel gerçekliklerin belli niteliklerle birbirinden ayrılmasına “hüviyyet” (o’luk/o olmaklık) denilir. Kindî ise
hakikat ile hüviyeti birlikte ifade edecek şekilde “inniyyet”
terimini kullanır.
Platon’un değişim ve dönüşümden uzak
gerçeklik olarak gördüğü “idea”ya karşı Aristoteles “cevher” kavramını ortaya
koymuştur. Kindî’nin “her gerçekliğin altında yatan gerçeklik” (tînetü külli’t-tîne) olarak da nitelendirdiği cevher,
“kendi kendine yeterli olan, arazları (nitelikler) taşıdığı halde kendisi değişmeyen,
niteleyen değil nitelenendir.”
gerçeklik olarak gördüğü “idea”ya karşı Aristoteles “cevher” kavramını ortaya
koymuştur. Kindî’nin “her gerçekliğin altında yatan gerçeklik” (tînetü külli’t-tîne) olarak da nitelendirdiği cevher,
“kendi kendine yeterli olan, arazları (nitelikler) taşıdığı halde kendisi değişmeyen,
niteleyen değil nitelenendir.”
Kindî’ye göre varlık ve oluşun ilkesi durumundaki
heyulâ (ilk madde) ile suret (form) aynı zamanda güç ve fiili de ifade eder.
Bu ikisinin birleşmesi yani güç halindeki
heyûlânın surete bürünmesine ise “madde” denilmektedir.
heyulâ (ilk madde) ile suret (form) aynı zamanda güç ve fiili de ifade eder.
Bu ikisinin birleşmesi yani güç halindeki
heyûlânın surete bürünmesine ise “madde” denilmektedir.
Âlemin
Yoktan Yaratılmışlığı
Yoktan Yaratılmışlığı
Bu yaklaşımın temel kabulü, Öklid
geometrisinin aksiyomları ışığında “sonsuz bir niceliğin bulunmasının imkânsız olduğu”
ilkesidir (sonlu olan sonsuz olamaz). Âlem
bir nicelik olduğuna göre sonsuz/sınırsız değil, aksine sonlu ve sınırlıdır.
Sonlu olan bir şeyin kendiliğinden var olması düşünülemeyeceği için, âlemin
yaratılmış olduğu ve bir yaratıcısının bulunduğu kabul edilmek durumundadır.
geometrisinin aksiyomları ışığında “sonsuz bir niceliğin bulunmasının imkânsız olduğu”
ilkesidir (sonlu olan sonsuz olamaz). Âlem
bir nicelik olduğuna göre sonsuz/sınırsız değil, aksine sonlu ve sınırlıdır.
Sonlu olan bir şeyin kendiliğinden var olması düşünülemeyeceği için, âlemin
yaratılmış olduğu ve bir yaratıcısının bulunduğu kabul edilmek durumundadır.
Eski Yunan’dan beri kabul edilegelen anlayış
doğrultusunda Kindî de “bir”in sayı değil sayıların ilkesi, ilk sayının da
“iki” olduğunu savunur.
doğrultusunda Kindî de “bir”in sayı değil sayıların ilkesi, ilk sayının da
“iki” olduğunu savunur.
Bir ile nitelenen tüm kategori ve
tümellerdeki birliğin özsel (zâtî) değil ilineksel (arazî) olduğunu belirten
Kindî’nin nihaî amacı hakiki ve zorunlu Bir’in Tanrı olduğu, diğer bütün varlıklardaki
birliğin ise O’ndan geldiğini kanıtlamaktır.
tümellerdeki birliğin özsel (zâtî) değil ilineksel (arazî) olduğunu belirten
Kindî’nin nihaî amacı hakiki ve zorunlu Bir’in Tanrı olduğu, diğer bütün varlıklardaki
birliğin ise O’ndan geldiğini kanıtlamaktır.
Kindî’nin Tarifler Üzerine adlı terimler sözlüğünde “madde ve sureti olup ezelî
olmayan” şeklinde tanımladığı feleğin, cisminin zıddı bulunmadığı için oluş ve bozuluş
kanununa tâbi olmadığını, fakat yoktan yaratıldığını söyler.
olmayan” şeklinde tanımladığı feleğin, cisminin zıddı bulunmadığı için oluş ve bozuluş
kanununa tâbi olmadığını, fakat yoktan yaratıldığını söyler.
KİNDÎ’NİN
BİLGİ ANLAYIŞI
BİLGİ ANLAYIŞI
Bilgiyi ifade etmek üzere “el-’ilm” ve “el-ma’rife”
terimlerini kullanan Kindî, birincisini “varlığın hakikatini bilme” ikincisini
de “sarsılmayan görüş” yani şüpheye yer bırakmayan kesin güvenilir bilgi şeklinde
tanımlar.
terimlerini kullanan Kindî, birincisini “varlığın hakikatini bilme” ikincisini
de “sarsılmayan görüş” yani şüpheye yer bırakmayan kesin güvenilir bilgi şeklinde
tanımlar.
Tarifler
Üzerine adlı eserinde, nefsin üç ayrı
tanımını verir. Buna göre nefis,
Üzerine adlı eserinde, nefsin üç ayrı
tanımını verir. Buna göre nefis,
(a) canlılık yeteneği bulunan ve organı
olan doğal bir cismin tamamlanmış hali; (b) güç halinde canlı olan doğal bir
cismin ilk yetkinliği;
olan doğal bir cismin tamamlanmış hali; (b) güç halinde canlı olan doğal bir
cismin ilk yetkinliği;
(c) kendiliğinden hareket eden akli
(manevi) bir cevher olup birçok güce sahiptir.
(manevi) bir cevher olup birçok güce sahiptir.
Kindî’ye göre nefsin cevheri, yüce
Yaratan’dan gelmektedir. Nefsin birbirine zıt olan istek ve öfke gücünden başka
bir de düşünme gücü bulunduğunu belirten Kindî, istek ve öfke gücünün insanı aşırılıklara
sürüklemesini düşünme gücünün engellediğini söyler.
Yaratan’dan gelmektedir. Nefsin birbirine zıt olan istek ve öfke gücünden başka
bir de düşünme gücü bulunduğunu belirten Kindî, istek ve öfke gücünün insanı aşırılıklara
sürüklemesini düşünme gücünün engellediğini söyler.
Kindî, ilimleri çeşitli açılardan farklı şekillerde
sınıflandırmıştır. Düşünce tarihinde ilimleri ilk defa “insanî ilimler” ve
“dinî ilimler” şeklinde sınıflandıran filozofa göre insanî ilimler (a) doğrudan
ilimler, (b) başka ilimler için araç olan ilimler diye ikiye ayrılır.
sınıflandırmıştır. Düşünce tarihinde ilimleri ilk defa “insanî ilimler” ve
“dinî ilimler” şeklinde sınıflandıran filozofa göre insanî ilimler (a) doğrudan
ilimler, (b) başka ilimler için araç olan ilimler diye ikiye ayrılır.
Doğrudan ilimleri de teorik ve pratik
olanlar şeklinde iki grupta değerlendiren Kindî, teorik ilim saydığı
psikolojiyi diğer teorik ilimler olan fizik ile metafiziğin arasına yerleştirir.
Pratik ilimler ise ahlâk ve siyasettir. Başka ilimler için araç konumundakiler
ise matematik ile mantık başlığı altında toplanan disiplinlerdir. Kindî’ye göre
aritmetik, geometri, astronomi ve musikiden oluşan matematik ilimleri bilmeyen
bir kimse felsefeyi öğrenemez.
olanlar şeklinde iki grupta değerlendiren Kindî, teorik ilim saydığı
psikolojiyi diğer teorik ilimler olan fizik ile metafiziğin arasına yerleştirir.
Pratik ilimler ise ahlâk ve siyasettir. Başka ilimler için araç konumundakiler
ise matematik ile mantık başlığı altında toplanan disiplinlerdir. Kindî’ye göre
aritmetik, geometri, astronomi ve musikiden oluşan matematik ilimleri bilmeyen
bir kimse felsefeyi öğrenemez.
Duyu
Algısı
Algısı
Duyu algısının konusu cisimli ve tikel varlıklardır.
Duyu organının dış dünyadan aldığı veriler
ortak duyuda (küllî duyu) birleştirilerek tasarlama (musavvire) gücü tarafından
algılandıktan sonra hafıza gücüne aktarılır. Böylece duyu algıları insan
zihninde (nefs) birer kavram olarak yer alır.
ortak duyuda (küllî duyu) birleştirilerek tasarlama (musavvire) gücü tarafından
algılandıktan sonra hafıza gücüne aktarılır. Böylece duyu algıları insan
zihninde (nefs) birer kavram olarak yer alır.
Kindî, duyu algıları sürekli değişim içinde
olduğu için buna bağımlı saydığı duyu bilgisi güvenilir bir bilgi türü olarak
görmez.
olduğu için buna bağımlı saydığı duyu bilgisi güvenilir bir bilgi türü olarak
görmez.
Akıl İdraki
Akıl, maddi olmayan varlıklar alanına ait
bilgileri aracısız ve zorunlu olarak algılar.
bilgileri aracısız ve zorunlu olarak algılar.
Kindî’nin “sürekli fiil halindeki akıl” (el-aklü’llezî bi’l-fi’l ebeden) adını verdiği etkin akıl,
insana dışarıdan etki eden bir şey değildir. Maddeden bağımsız soyut bir cevher
olan nefis, varlığın tür ve cinslerine ait tümel kavramları algılayıp onlarla
özdeşleşir ki insan aklını güç halinden fiil alanına çıkaran işte bu tümeller
olup etkin akıl (bilfiil akıl) işlevi görürler.
Nefis türlerle birleşince fiil halinde akıl olur;
birleşmeden önce ise kuvve halinde akıldır. Küllî
kavramlar nefiste kuvveden fiile çıktığına göre, onlar nefiste kuvve halindeki
“müstefâd akıl” durumundadırlar.
insana dışarıdan etki eden bir şey değildir. Maddeden bağımsız soyut bir cevher
olan nefis, varlığın tür ve cinslerine ait tümel kavramları algılayıp onlarla
özdeşleşir ki insan aklını güç halinden fiil alanına çıkaran işte bu tümeller
olup etkin akıl (bilfiil akıl) işlevi görürler.
Nefis türlerle birleşince fiil halinde akıl olur;
birleşmeden önce ise kuvve halinde akıldır. Küllî
kavramlar nefiste kuvveden fiile çıktığına göre, onlar nefiste kuvve halindeki
“müstefâd akıl” durumundadırlar.
Kindî’ye göre insanın doğuştan sahip olduğu
“güç halindeki akıl” (el-akl bi’l-kuvve) tümel
kavramları algılamadığı yani sürekli fiil halindeki akıl ona etki etmediği
sürece pasif bir güç durumundadır.
“güç halindeki akıl” (el-akl bi’l-kuvve) tümel
kavramları algılamadığı yani sürekli fiil halindeki akıl ona etki etmediği
sürece pasif bir güç durumundadır.
Sürekli fiil halindeki aklın etkisiyle güç halindeki
akıl soyutlama yaparak kavram ve bilgi üretmeye başlar. Bu aşamada artık “fiil alanına çıkan müstefâd akıl” (el-aklü’llezî harece mine’l-kuv-ve ile’lfi’l) söz
konusudur. Akıl ile kavram (akıl ve ma’kul) birleşip
özdeşleştiği için istediğinde bilgi üretebilen bu aklın en belirgin özelliği,
varlığa ait cins ve türleri yani tümeller ile önsel bilgileri algılamasıdır.
akıl soyutlama yaparak kavram ve bilgi üretmeye başlar. Bu aşamada artık “fiil alanına çıkan müstefâd akıl” (el-aklü’llezî harece mine’l-kuv-ve ile’lfi’l) söz
konusudur. Akıl ile kavram (akıl ve ma’kul) birleşip
özdeşleştiği için istediğinde bilgi üretebilen bu aklın en belirgin özelliği,
varlığa ait cins ve türleri yani tümeller ile önsel bilgileri algılamasıdır.
“Beyânî veya zâhir akıl” (el-aklü’l-beyânî evi’z-zâhir) bir önceki yani müstefâd
aklın aktif durumudur (bildiğini icra eden akıl).
aklın aktif durumudur (bildiğini icra eden akıl).
Sezgi
Kindî, duyu ve akıl dışında sezginin de bir
bilgi kaynağı olduğunu savunur. Ona göre arınıp saflaşan nefis (ruh-zihin) doğrudan
bilgi edinme imkânına kavuşur ki varlığa ait tüm bilgi formları onda belirmeye
başlar. Burada söz edilen sezgi, mistik sezgiden farklı olarak bilgiyle
aydınlanmış nefse özgü rasyonel bir bağlama sahiptir.
bilgi kaynağı olduğunu savunur. Ona göre arınıp saflaşan nefis (ruh-zihin) doğrudan
bilgi edinme imkânına kavuşur ki varlığa ait tüm bilgi formları onda belirmeye
başlar. Burada söz edilen sezgi, mistik sezgiden farklı olarak bilgiyle
aydınlanmış nefse özgü rasyonel bir bağlama sahiptir.
Vahiy
Vahyin insan için mümkün, gerekli ve
güvenilir bir bilgi kaynağı olduğu fikrini savunarak epistemolojik zeminde
temellendiren ilk filozof Kindî’dir.
güvenilir bir bilgi kaynağı olduğu fikrini savunarak epistemolojik zeminde
temellendiren ilk filozof Kindî’dir.
Vahiy yoluyla gelen bilgi doğrudan Allah’ın
dilemesi ile gerçekleşir.
dilemesi ile gerçekleşir.
—
Ortaçağ Felsefesi II
Prof. Dr. Hüseyin Sarıoğlu
Anadolu Üniversitesi Yayını, Yayın No: 2359
Ocak 2013, Eskişehir