Muhitül Maarif Nedir, Türü, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Muhîtü’l-maârif. Türkçe’de İlk kapsamlı ansiklopedi girişimi.

Başlangıç halinde kalmış bazı ansiklo­pedi çalışmalarından sonra Türkçe’de mo­dern bir anlayışla hazırlanmaya başlanan genel konulu ilk ansiklopedi girişimidir. Sa­hibi ve yayımcısı İkdam’ı çıkaran Ahmed Cevdet, başmuharriri Emrullah Efendi olan eserin “Âsur Nazîr-Habal” maddesine kadar gelen 639 sayfalık I. cildi 1318’de (1900) neşredilmiştir. Emrullah Efendi “Muhîtü’l-maârif” terkibini ansiklopedi kelimesine karşılık olarak kullanmıştır.

Eserin neşrinden önceki hazırlık döne­minde İkdam gazetesinde “Ansiklopedi yahut Muhîtü’l-maârif” üst başlığıyla 26 Kasım 1897 – 17 Nisan 1899 tarihleri ara­sında ellinin üzerinde imzasız makale çık­mıştır. Emrullah Efendi tarafından kale­me alındığı bilinen bu yazıların ilkinde [Teşrînisâni 1313/26 Kasım 1897] girişilen işin mahiyeti anlatılmakta, böyle bir eserin sanat ve ilim dilinin geliş­mesine sağlayacağı katkıya işaret edil­mektedir. Baş tarafına “maârif-i beşeriyye”nin tanım ve sınıflandırılmasına dair uzun bir mukaddimenin konulması tasar­lanan ansiklopedide her ilim ve fennin, sa­nat ve mesleğin tarifi, kısımları yer ala­cak ve ilimler etraflı şekilde ortaya konu­lacaktır. Ayrıca Muhîtü’l-maûrife dahil edilecek “ulûm ve maariften ilim ve fen-ler kısmının dökümü verilmiş, “vahiy ve nakle müstenid ilimler” ve “ulûnvi akliy-ye” genel ayırımından sonra 120’den faz­la alt başlık sıralanmıştır. Buradaki düşün­celerden bazılarının zaman içinde gelişti­rildiği görülmektedir. Emrullah Efendi, diğer yazıların birini felsefeye ayırdıktan sonra “ulûm-i lisâniyye” üzerinde durmuş, Rauf Yekta Bey”Muhîtü’l-maârif’te Istılahât-ı Mûsikiye [29 Mayıs 1314/ 10 Ha­ziran 1898, nr. 1405] ve Ali Kemal “İkdam’ın Ulûm-i Lisâniyye Muharrir-i Fâzılı­na [4, 25 Temmuz 1314/ 16 Temmuz, 6 Ağustos 1898] adlı maka­leleri kaleme almış, Said Bey Tercüme-i Galatât’m on altıncı defterine konuyla ligili bir fıkra yazmıştır. Dil ve özellikle te­rim meselesinin öne çıktığı bu tartışma­larda Türkçe’de yeni terimlerin ortaya konulması sırasında takip edilecek metot anlatılmıştır. Ancak neşredilen tek cildin başına uzun mukaddime yerine eserin yayımlanmasındaki amacı açıklayan kısa bir yazı konulmakla yetinilmiştir.

Bu teşebbüsten on yıl kadar sonra Emrullah Efendi, Maarif nazırlığı sırasında Veliaht Yûsuf İzzeddin Efendi’nin deste­ğiyle ikinci bir çalışma başlatmış, 3 Şubat 1911 ‘de Beyazıt Kütüphanesi’nde yapılan toplantının ardından ansiklopedinin yeni­den çıkarılması için Yeni Muhîtü’l-maârİf Cemiyeti adıyla bir dernek kurulmuş, ilmî bir kurul oluşturulmuş ve durum bir be­yanname ile ilân edilmiştir (25 Şubat 1911). Cemiyetin fahrî başkanı olan Em-rullah Efendi yazı heyeti başkanlığını da üstlenmiştir. Derneğin üyeleri kurucular heyeti, yazı ve ilim heyetleriyle fahrî üye­lerden oluşacaktı. İdarî işler, kuruculardan Edirne mebusu Faik ve matbaa sahibi emekli erkânıharp binbaşısı Kânî beylere verilmişti.