Muhammed Bakır Yezdi Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi
Muhammed Bakır Yezdî (ö. 1047/1637’den sonra) Matematikçi -astronom.
Hayatı hakkında kaynaklarda hemen hemen hiç bilgi bulunmayan Muhammed Bakır b. Zeynelâbidîn Yezdî, Şah I. Abbas ve Şah Safî dönemlerinde İran’da yetişmiş klasik İslâm matematiğinin son büyük temsilcilerinden biridir. Bazı kaynaklarda Bahâeddin el-Amilî’nin (ö.1031/1622) öğrencisi, bazılarında ise hocası olarak gösterilen Yezdî “Uyûnü’l-hisâb adlı eserinde Giyâseddin Cemşîd el-Kâşî’nin Miftâhu’l-hisâb’ma zengin katkılarda bulunan matematikçi sıfatıyla dikkat çeker. Ne zaman vefat ettiği bilinmemekle beraber Uyûnü’l-hisâb’ı 1047’de (1637) tamamladığı ve 1069-1075 (1659-1664) yılları arasında telif edilen Rebîü’l-müneccimînûe kendisinden rahmetle söz edildiğine göre bu tarihler arasındaki bir yılda ölmüş olmalıdır.
Yezdî’nin matematiği, tevarüs ettiği Semerkant matematik-astronomi okulunun birikimi üzerine kurulmuştur. Onun özellikle hesâb-i Hindî temelinde algoritmik hesabı, Osmanlı coğrafyasındaki çağdaşı Ali Efendi’ye [ibn Hamza] benzer biçimde en son sınırlarına ulaştırdığı görülür. Bu çerçevede Cemşîd el-Kâşî’nin ondalık kesirler konusunda yaptıklarını Takıyyüddin er-Râsıd’in seviyesinde olmasa da dikkate almıştır. Yezdî’nin en önemli başarısı sayılar teorisindedir. Dost sayılar konusunda Sabit b. Kurre’den başlayıp Kemâleddİn el-Fârisîve İbnü’l-Bennâ üzerinden o güne ulaşmış çalışmaları sürdüren Yezdî, daha sonra Descartes’a nisbet edilen 9363584-9437056 dost sayı çiftini de ilk defa hesaplayan matematikçidir. Ali Rızâ Ca’ferî Nâînî’ye göre antik sayılar teorisinde bulunmayan yeni bir sayı türü de keşfetmiştir. “Eşit ağırlıklı sayılar” denilen bu sayılar şu biçimde dile getirilebilir: a ve 5 gibi iki doğal sayının bölenleri topiami birbirine eşitse, yani d (a) = ö (b) ise a ve b eşit ağırlıklı sayılardır. Yezdî bunlara 39 ve SS’i örnek verir.[bölenler toplamı 17] Yezdî’nin torunu Muhammed Bakır b. Muhammed Hüseyin ise bunlara 12 ve 26 çiftini ekler.[ bölenleri toplamı 16] Yezdî, Ahmed b. HalîFin başlattığı kombinasyon hesabı ile dayandığı temel kavramlar üzerinde de durur ve bu konulan tekrar ele alarak kombinasyon hesabında Cemşîd el-Kâşîve Takıyyüddin er-Râsıd gibi geç dönem matematikçilerinin çalışmalarını tamamlar. Onun matematikte girdiği diğer önemli bir konu da sayılar teorisini ve cebiri ilgilendiren belirsiz denklemlerin hem tam hem rasyonel analizidir. Kerecî okulunun analitik anlayışı çerçevesinde yürüttüğü araştırmalarında örnek olarak vz=x^+…+xzn denkleminin tam sayı çözümünü araştırmış ve tamamen sayısal (aritmetik) bir çözüm teklif edip bunun için de xt’in çift ve teklik durumlarını mod 4 ve mod 8’e eşitlenecek biçimde hesaplamıştır. Ayrıca üçüncü dereceden denklemler konusunda yine Kerecî okulunun analitik anlayışı içerisinde üçüncü dereceden bazı özel tür denklemlerin köklerini nümerik olarak tesbit etmiş, bu arada an-ö”‘in açılımı üzerinde durmuştur. Yezdî’nin matematik çalışmalarında dikkati çeken önemli noktalardan biri de Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Grekler’in hendesî matematiğine ilişkin tercüme metinlerine yaptığı tahrirler üzerine şerh ve haşiye yazmasıdır. Öte yandan diğer bazı eserlerinde de Cemşîd el-Kâşî ile Bahâeddin el-Âmilî’nin temsil ettiği algoritmik matematiği geliştirmiştir.