KATEGORİ

Batı dillerine
Yunancadan geçmiş olan “kategori” kelimesi ifade, yüklem ve bir
nesneye yüklenen nitelik anlamlarına ge­lir. Arapçada “söz” anlamına
gelen “kavi” kelimesinden türetilen “mekûlât” da, bu
Yunanca kelimenin hemen hemen tam çe­virisi olarak, bir nesne karşısında, onu
ta­nımlamak için “söylenmiş sözler” anlamı­nı taşır.

Kategoriler
öğretisinin kurucusu olan Aristoteles’e göre, gerçek bilgi tümel olan
önermelerle kurulur. Her önerme, en az iki terimden meydana gelen bir yar­gıdır
(hüküm). Bu iki terimden birincisi konu, ikincisi de yüklem, yanı obje hak­kındaki
bir ifadedir. Devamlı olarak konu­ya bir takım ifadeler yüklenir. Konu edi­len
ojbe tektir ve “cevher” dîye adlandırı­lır. Bu cevher hakkında
söylenilen şeyler İse “araz”dır. Arazlar dokuz tanedir. Böy­lece
bütün kategoriler, biri cevher, doku­zu da araz olmak üzere on adede ulaşır.
Şimdi Aristoteles’e göre bu on kategori­nin nelerden ibaret olduğunu sırasıyla
gö­relim:

 1- Cevher (Substance): Bir öner­mede “o
nedir?” sorusunun cevabıdır: “O ağaçtır” gibi;

 2- Nicelik (Ouantİty): Öner­medeki “kaç?” veya
“ne kadar?” sorusu­nun cevabıdır: “Üç tanedir” veya
“iki met­redir” gibi

; 3- Nitelik
(quality): Önermer deki “nasıldır?” sorusunun cevabıdır: “Be»

yazdır”,
“hastadır” gibi;

 4- Görelik (relati-vity): Önermede, objenin diğer
varlıklar­la  nisbetini  gösteren 
kategoridir:   “O, onun
nesidir?” sorusuna karşılık “oğlu­dur” cevabı gibi;

 5- Yer (space): Önerme­deki “nerede?”
sorusunun cevabı olan ka­tegoridir: “Altında” gibi;

 6- Zaman (ti­me): Önermedeki “ne zaman?”
sorusu­nun cevabıdır: “Geçen yıl” gibi;

 7- Durum (state): Önermede objenin ne durumda olduğunugösterenkategoridir:
“Eğik”, “o-turmuş” gibi;

 8- Sahib olma (mülk): Öner­mede konunun (obje)
tasarrufunda bulu­nan şeyi gösteren kategoridir;

 9- Etki (fi­il): Objenin ne yaptığını gösteren katego­ridir;

10- Edilgi
(İnfial): Obje üzerine ya­pılan etkiyi gösteren kategori. Kategori­ler
Aristoteles’te eşyanın en genel Özellik­lerini, varlığın objektif niteliklerini
göste­rirken, Kant’ta düşüncenin form ve nite­liklerini gösterir. Kant,
kategorilerin sayı­sını onikiye çıkarır. Bunlar, herbiri kendi içinde üçe
ayrılan dört ana kategoridir:

 1-Nicelik: a) Birlik, b) Çokluk, c) Bütünlük.

 2- Nitelik: a) Olumlama, b) Olumsuzla-ma, c) Sınırlama.
3- Bağıntı: a) Cevher, b) neden-etki, c) Ortaklaşalık. 4- Modali-te: a)
Gerçeklik, b) Olabilirlik, c) Zorun­luluk.

Yüksel KANAR

Bk. Araz; Aristoculuk;
Cevher; Nicelik; Ni­telik.