Hans Christian Oersted Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi
OERSTED, Hans Christian (1777-1851)
DanimarkalI fizikçi. İlk kez elektrik akımının manyetik etkisini kanıtlayarak elektromanyetizmanın öncüsü olmuştur.
14 Ağustos 1777’de Langeland Adası’ndaki Rudköbing’de doğdu, 9 Mart 1851’de Kopenhang’da
öldü. Düzenli bir eğitim görmemesine karşın, 1794’te Kopenhag Üniversitesi’nin giriş sınavlarında başarı sağlayabildi ve 1797’de bu üniversiteden üstün başarıyla eczacılık diplomasını, iki yıl sonra da doktora derecesini aldı. 1801-1804 arasında Almanya, Hollanda ve Fransa’da eğitimini ve çalışmalarını sürdürdü. Kopenhag’a dönüşünde, öğretim üyesi olmak için üniversiteye yaptığı başvurudan olumlu sonuç alamayınca halka açık konferanslar vermeye başladı. Büyük ilgiyle karşılanan bu konferansların da etkisiyle 1806’da Kopenhag Üniversitesi’nde doçentliğe getirildi. 1824’te Danimarka Doğabilimlerini Geliştirme Derneği’ni kurdu ve 1829’da, kuruluşunda büyük emeği olan Kopenhag Politeknik Enstitüsü’nün yönetmenliğini üstlenerek ölümüne değin sürdürdü. Danimarka’da özellikle fizik ve doğabilimlerinin en ileri Avrupa ülkelerindeki düzeye ulaşmasına önderlik eden Oersted, çok iyi bir öğretici olmasının yanı sıra, bilimsel konuları geniş kitlelere aktarmadaki başarısıyla da tanınmıştır.
Coulomb’un 1780’lerde gerçekleştirdiği deneylerden sonra, elektrik ve manyetizma arasında hiçbir ilişki olmadığı görüşünün fizikçiler tarafından yaygın olarak benimsenmesine karşın, Oersted, gençlik yıllarından beri ilgi duyduğu Kant felsefesinin etkisiyle, doğada ancak kuvvetlerin gözlemlenebilir olduğuna ve değişik türden kuvvetlerin birbirine dönüştürülebileceğine inanıyordu. 1812’de Almanya’da, ertesi yıl Fransa’da yayımlanan bir makalesinde manyetizma ile elektriğin özdeşliği üzerinde önemle durmuştu. Bu iki olgu arasındaki ilişkiyi ortaya koymak için getirdiği kanıtlar, elektrik ve manyetik alanlar arasındaki benzerliğin yanı sıra, çeliğin ısıtılınca mıknatıslığını kaybetmesine karşılık iletkenliğinin artması, üzerine yıldırım düşen demir parçalarının mıknatıslanması ve pusula ibrelerinin kutup değiştirmesi gibi kimi olgulara da dayanıyordu. Elektrik akımının manyetik etkisini ilk kez gözlemlediği ünlü deneyini ise, bu makaleden sekiz yıl sonra gerçekleştirdi. 1820 ilkbaharında, öğrencileri için düzenlediği bir deney sırasında, içinden elektrik akımı geçirilen bir telin hemen altında bulunan pusula ibresini etkileyerek saptırdığını gözlemledi. Birkaç ay sonra yaptığı deneylerde, elektrik akımının etkisiyle oluşan manyetik alanın elektrik akımı taşıyan tele dik doğrultuda olduğunu gösterdi. Akımın yönü değiştirilince manyetik alanın da yönü değişiyor, akımı taşıyan tel ile pusula ibresi arasına tahta, taş, metal levhalar yerleştirilse bile ibre gene sapıyordu, ibrenin sapma doğrultularını dikkatle incelediğinde, manyetik alanın akım taşıyan teli saracak biçimde halkalar oluşturduğunu gözlemleyen Oersted, bu bulgularım 21 Temmuz 1820’de “Experimenta circa effectum conflictus electrici in acum magneticum” (“Elektrik Akımının Manyetik Etkisi Üstüne Deneyler”) başlıklı kısa bir makalede özetledi. Avrupa’nın en etkili bilim dergilerinde yayımlanan ve fizik dünyasında büyük yankılar uyandıran bu buluş, elektromanyetizma konusunda yoğun araştırmaların başlamasına yol açtı. Bu araştırmacılardan Arago, Ampere, daha sonra Faraday, Henry ve Maxwell’in katkılarıyla, elektromanyetizma elli yıl içinde ayrı bir bilim dalı niteliğine kavuştu.
19.yy’m büyük fizikçilerinden biri olmasına karşın, zaman zaman gözlem ve deneylerle sınanmamış öğretileri benimseyen, hatta atomun varlığını yadsıyacak denli Kant felsefesinin etkisinde kalan Oersted, yaşamının son döneminde yeniden felsefeye eğilmiş, Tanrı, estetik ve bilim ilişkilerini konu alan The Soul in Nature (“Doğadaki Ruh”) adlı bir kitap yazmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): The Soul in Nature, (ö.s.), 1852, (“Doğadaki Ruh”); H.C.Oersted: Scientific Papers,(ö.s.), K.Meyer (der.), 3 cilt, 1920, (“H.C.Oersted: Bilimsel Makaleler”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi