Şeyh Bedreddin, Bedreddin Mahmud (İslam Filozofları)

Mutasavvıf, alim( Samova <>/Edirne ?- Serez 1420). Doğum tarihi H.760/M. 1359 – 770/ M 1368 arasında olup kesinlikle tespit edilememiştir. Babası, önce KonyaSelçuklularına, sonra Osmanlılara hizmet eden Gazi İsmail oğlu, Hacı İlbey’in yeğeni Samova fatihi ve kadısı İsrail bin İsmail. Anası, Samova tekfurunun müslüman olarak Melek adını alan kızı. Bedreddin, ilk tahsilini ve Kur’anı babasından talim etti. Edirne’de Mevlana Yusuf’tan sarf ve nahiv dersleri aldı. Daha sonra Bursa’da kelam müderrisi Mahmud Ef.’den kelam dersi aldı ve hocasının tahsisi ile, Feyzullah hocadan mantık okumak üzere Konya’ya gitti. Mantık hocasının hemen o sıralarda ölümü üzerine, Şam ve Kudüs üzerinden Mısır’a gitti. Kahire’de Seyyid Şerif Cürcani ve Aydınlı Hacı Paşa ile birlikte Mübarek Şah Mantıki’den ilahiyat, felsefe ve mantık okudu. Hocasıyla hacca gittikten sonra da tahsiline devam etti. Şeyh Hüseyin Ahlati’nin tavsiyesiyle Mısır Sultanı Berkok’un küçük oğlu Farah/Ferec’e hoca tayin edildi. Burada evlendi.

Bu sırada Berkok öldü. Ve yerine Bedredddin’in talebesi Ferec geçti. Timur’un Anadolu seferi yıllarına rastlayan bu dönemde Bedreddin şiddetli bir bunalıma tutuldu. Tarihçi ve ilahiyatçılara göre Bedreddin, <> tutulmuştur. Israrlar üzerine Hüseyin Ahlati’nin hangahına iltica etmeden bir gün önce, bütün kitaplarını Nil’e atarak imha etti ve kendisini böylece tasavvufa terketti. (1401/1402) Bedreddin, bu ortamda rahat bulamadı. Ahlati’nin tahsisi ile Doğu Anadolu seyahatine çıktı. Bu sırada, Osmanlı Devleti Timur istilası ile yıkılmıştı. Bedreddin’in torunu Hafız Halil’e göre istila ordusuyla birlikte Anadolu’yu terkeden Anadolu Türklerini görünce üzerlerine atılarak vatanlarını terketmeyerek geri dönmeleri hususunda ısrar edecek kadar memleket sever, manen hasta bir bilgindi. Timur Tebriz’deyken çevresindeki ulemanın çare bulamadıkları hukuki (şer’i) bir mesele, fikrine başvurulan Bedreddin tarafından kolayca halledilince Timurlenk’in iltifatına nail oldu.

Timur’un Semerkand’ta davetini kabul etmeyerek, Mısır’a kaçtı. Ahlati’nin ölümüyle, ölmeden önceki ısrarı üzerine onun yerine geçti. Ancak altı ay kadar bu postta kalan Bedreddin, eşi ve çocuklarıyla birlikte Anadolu’ya döndü. Halep, Kudüs, Konya, Tire, İzmir ve Sakız adası üzerinden Kütahya ve Gelibolu yoluyla Edirne’ye gelirken Timur istilasının ve Osmanlı kardeş kavgasının Anadolu’da meydana getirdiği maddi ve manevi tahribatı yakından gördü.

(1404/1405) 5 yıl kadar seyahat ve ders vermekle vakit geçiren Bedreddin, Musa Çelebi’nin teklifini kabul ederek Kazasker oldu (1410-1413). Bu görev sırasında adli mekanizmayı ıslah maksadıyla Camiü’l fusuleyn’i yazdı. Musa Çelebi’yi bertaraf ederek, Osmanlı kardeş kavgası devrini kapayan Çelebi Mehmet, Bedreddin’i bir miktar maaş ile İznik’te ikamete  memur etti. Bedreddin Teshil adlı eserini burada bitirdi(1415). Bu eserini Çelebi Mehmed’e göndererek hacca gitmek için müsade istedi ise de kendisine cevap verilmedi. Bunun üzerine, üç yıldır kalmakta bulunduğu İznik’ten ailesini bırakarak firar etti.

İsfendiyar beyliği üzerinden Rümeli’ye geçti. Rumeli’de Varidat’ının konusunu teşkil edecek olan dersleri  verdi. Bu sırada, Kazaskerliği sırasında kethudası olan Börklüce Mustafa’nın İzmir havalisinde Karaburun denilen dağlık mıntıkada peygamberlik iddiasıyla  isyanını Bedreddin’e bağlayan düşmanları, padişahlık iddiasıyla huruc ettiğini ileri sürerek asılmasına sebeb oldular. Serez’de padişahın huzuruna getirildiğinde Çelebi Mehmed bir ilim heyeti kurdurdu. Bu heyetin verdiği ve Mevlana Haydar Acemi tarafından açıklanan <> fetvasınca asıldı (1420). Bedreddin, sorgusu sırasında söyleyecek söz bulamadı ve kendi idam fetvasını kabul etti. Kemikleri  Serez’den İstanbul’a getirildi (1924) ve Sultan Mahmud türbesine nakledildi (1961).

Bedreddin Mahmud’un görüşleri bazı noktalardan İslam prensiplerine aykırı düşer. Bu fikirleriyle Türklerden çok Yahudi ve Hıristyanları çevresinde toplamıştır. Böylece, Bedreddin taraftarlarının Osmanlı Devletine karşı hareketleri daha çok bu gayri müslim gruplarca yürütülmüştür.

38 kadar eseri olan Bedreddin Mahmud’un başlıca eserleri  Camiü’l fusuleyn (Hanefi fıkhı esas alınarak hazırlanmış olup ve medeni kanun mahiyetinde olan bu eser, Osmanlı adli sistemi içinde uzun süre müracat kitabı olarak kullanıldı, bs.Mısır 1883), Letaifü’l işarat (hukuki bir eser), Teshil (Letaifü’l işarat’ın tefsiri), Varidat (İznik’te sürgündeyken hazırladığı iddia edilen bu eser, Rumelide verdiği derslerden müteşekkildir). Tasavufftan ziyade hukuk felsefesi konusu ağırlıktadır, bs. 1970) Füsüsü’l hikem haşiyesi (tasavvufi), Meserretü’l-kulub (tasavvufi), Uküdü’l-cevahir (gramer kitabı).

Şeyh Bedreddin, bazı XX.a. Marksist eğilimli şair ve yazarları aktüel kılındı. Hayatı yer yer çarpıtılarak ütopik devir komünistleri arasında sayıldı. N. Hikmet (Ran)’in, Simavna Kadısı Oğlu Şeyh Bedereddin destanı (1936), Orhan Asena’nın Simavnalı Bedreddin adlı oyunu (oyn. 1970), E.Toy’un Azap Ortakları adlı romanı (2 c. 1973) ve H. Yavuz’un Bedreddin üzerine şiirler’i (1975) bu eserler arasındadır.(-> K.)

Türk Dili Ve Edebiyatı Ansiklopedisi- Dergah Yayınları