Şemsettin Halili Kimdir, Hayatı, Hakkında Bilgi

Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Halîlî (ö. 800/1397 l?l) Ünlü astronom ve matematikçi.

Hayatı hakkında pek az bilgi vardır. Şam’da yaşamış, Emeviyye Camii’nde müezzinlik ve muvakkittik yapmıştır. Bir süre kendisi gibi bir muvakkit olan İbnü’ş-Şâtır İle birlikte çalıştığı bilinmekte­dir. Halîlî’nin şöhreti, başlıca eserini teş­kil eden ve İslâm astronomisinde küre­sel astronominin matematiksel çözümü için zirve sayılan vakit tayinine ilişkin cetvellerinden kaynaklanmaktadır. Onun cetvellerine Kahire ve İstanbul gibi bü­yük şehirlerde yüzyıllar boyunca başvu­rulmuş, Şam’da ise XIX. yüzyıla kadar onlardan faydalanıl m ıştır. Çok sayıda yazma nüshası bulunan bu cetveller, özellikle 1970’li yıllarda araştırmacı Da-vid A. King’in yaptığı çalışmalarla ayrın­tılı biçimde ilim âlemine tanıtılmıştır. Halîlî, aynı nisbeyi taşıyan ve yine aynı sahalarda eser vermiş olan çağdaşı Şerefeddin Ebû İmrân Mûsâ b. Muhammed el-Halîlî ile karıştırılmamalı­dır.

Halîlî’nin cetveller dizisinde. 1. Şam enlemi için güneşe göre vakti gösteren cetveller; 2. Şam’ın enlemi için namaz vakitlerini gösteren cetveller; 3. Bütün enlemler için güneşe göre vakit tayinin­de yardımcı olacak matematik fonksi­yonlara dair cetveller; 4. Bütün enlem­ler için küresel astronomi problemlerini çözmek üzere hazırlanmış yardımcı ma­tematik fonksiyonlara dair cetveller; 5. Coğrafî enlem ve boylamın bir fonksiyo­nu olarak kıbleyi gösteren bir cetvel; 6. Ayın ekliptik koordinatlarını ekvatoral koordinatlara dönüştürmek için hazır­lanmış cetveller yer almaktadır. Bunlar­dan birinci ve ikinci tür cetveller, X. yüz­yılda yaşamış olan Mısırlı astronom Ebü’I-Hasan İbn Yünus’a atfedilen Kahire için hesaplanmış küresel astronomi tablo­larına benzemektedir. Bu tablolar daha sonra İbnü’şŞâtır tarafından Şam’ın en­lemi için 33° 30′, ekliptiğin eğimi için 23° 31′ değerleri kullanılarak tekrar hesap­lanmıştır. Halîlî’nin çağdaşı alet yapımcı­sı Muhammed b. Ahmed e!-Mizzî bir sa­at açıları tablosu düzenlemiş ve benzer namaz cetvellerini Mısır’da kullanmıştır. Onun bu cetvellerde Şam’ın enlemi için daha önce Suriyeli astronomlar tarafın­dan tesbit edilen 33° 27′ ve ekliptiğin eğimi için 23° 33′ değerlerini esas aldığı görülür. Halîlî’nin bu cetvellerini, Mizzî’-ninkileri yeniden düzenlemek amacıyla hazırlamış olduğu anlaşılmaktadır. Üçün­cü tür cetveller namaz vakitlerinin tesbi-tine yardımcı olacak şekilde tanzim edil­miştir ve güneşin meridyen yüksekliğiy­le bu yüksekliğine bağlı azimutunu verir. Günün belirli bir vaktinde güneşin boyla­mının ve herhangi bir enlem için ölçül­müş saat açısının kolaylıkla bulunması hususunda kullanılan bu cetveller, daha sonra Mısır ve Tlınus’ta bazı astronom­lar tarafından kendi eserleriymiş gibi takdim edilmiştir. Dördüncü tür cetvel­ler bazı küresel astronomi problemlerini çözmek amacıyla hazırlanmış olup küre­sel üçgenlere ilişkin kosinüs kaidesinin kullanımını içerirler. Halîlî bu konuda üç fonksiyonu tablolaştırmıştır; bu fonksi­yonlar R = 60 ve Sin Q = R Sin O olmak üze­re şunlardır:

Cosq> Dy    ** 3) G (x,y) = arc Cos {——-} ■

Beşinci türü teşkil eden cetvel Orta­çağ İslâm astronomi ve trigonometrisi­nin en önemli problemlerinden biri olan kıble tayinine, sonuncu cetveller ise hilâl ölçümlerini kolaylaştırmak amacı ile ayın ekliptik koordinatlarının ekvatoral koor­dinatlara dönüştürülmesine ilişkindir.

Bu cetvellerin tek tek adları bilinme­mektedir. Bunlardan Şam’ın enlemine göre vakit tayini için hazırlanmış olanı Cedvelü fazli’d-dâ^ir ve ‘ameli’1-leyl ve’n-nehâr adını taşımaktadır (Brockel-mann, GAL SuppL, II. 157; Sarton. 111/2, s. 1526); el-Cedvelü’1-âfâki denilen cet­velin ise hangisi olduğu tesbit edileme­miştir (Suter, s. 169; dünya kütüphane-lerindeki yazmaları için bk. Kİng. DSB, XV, 260).

Halîlfnin bu cetvellerden başka çeşitli trigonometrik kadranlar hakkında Risa­le fi’l^amel bi’1-murabbcf, Risale fi’l-ıamel bi’1-ceybi’l-ğüHb ve en-Nücû-mü’z-zâhire adlarını taşıyan üç risa­lesi bulunmaktadır (Brockelmann, GAL SuppL, II, 157). David A. King, bunların ilkinin Halîlî’ye nisbetinin kesin, ikinci­sinin muhtemel olduğunu söylemekte, üçüncüsünün ise Halîlî ile birlikte Abdülazîz b. Muhammed el-Vefâî adlı daha sonra yaşamış Mısırlı bir astronoma da nisbet edildiğini belirtmektedir (DSB, XV, 260-261).

TDV İslâm Ansiklopedisi