Marifetname – İbrahim Hakkı Nedir, Konusu, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Mârifetnâme. İbrahim Hakkı Erzurûmî’nin (ö. 1194/1780) başta ahlâk ve tasavvuf konularına yer veren çok yönlü eseri.

Eserin girişinde telifinin 1170 (1757) yılında tamamlandığı ifade edilmiş, mü­ellif, oğlu Seyyid Ahmed Naîmî için kale­me aldığı eserinin yazılış amacını ve pla­nını da belirtmiştir. Dünya ve âhiretin İn­san için. insanın da yaratıcısını bilmek için halkedildiğini, ancak rabbi bilmenin nef­si bilmeye, nefsi bilmenin de kişinin hem kendi maddî varlığını hem fizik âlemini bilmesine bağlı olduğunu söyleyen müel­lif bu sebeple eserinde astronomi, fiz­yoloji, psikoloji ve hikmetin yanı sıra kalbî ilimlerden ve irfan alanından faydalana­rak açıklamalar yaptığını kaydetmiştir. Kitabının bir mukaddime, üç ana bölüm ve bir hatimeden oluştuğunu belirten İbrahim Hakkı oğlunun şahsında okuyu­cularına eserden çıkaracağı sonuçları, alacağı dersleri özet halinde anlatmak­tadır.

Mârifetnâme’de ana bölümler (fen) bab, fasıl ve nevi adıyla alt başlıklara ay­rılmıştır. Dört fasıldan meydana gelen mukaddimenin ilk faslı dünya ve âhiret âlemlerinin kuruluş ve işleyişiyle ilgili ola­rak seksen civarında âyetle başlamakta, ardından tefsir ve hadis ehline dayandırı­larak çoğu hurafelerden oluşan eski kozmografya bilgilerine yer verilmektedir. Mukaddimenin son konularını kıyamet alâmetleri, sûra üflenişten itibaren âhiret halleri ve mekânları teşkil etmek­tedir.

Üç bab ve yirmi dört fasıldan meydana gelen birinci bölüm madde âleminin ya­ratılış ve Özelliklerine ayrılmış olup birinci bab İslâm filozoflarının vücûb ve imkân yöntemi çerçevesinde isbât-ı vâcible baş­lamış. Meşşâî gelenekteki beş cevher, do­kuz araz hakkında kısa bilgi verilmiştir. Ardından akıllar, nefisler, felekler ve dört unsurdan söz edilmiş, maddenin başlan­gıç noktası olan çamurdan bitkiye, ora­dan hayvana ve nihayet insana doğru ge­lişen bir tür tekâmül süreci anlatılmış, nûr-i ilâhîden başlayıp toprağa iniş ve oradan nûr-i ilâhîye yükseliş şeklindeki devirden söz edilmiştir. Birinci bab hesap ilmiyle devam etmekte ve hendese bahis-leriyle son bulmaktadır. On fasıldan olu­şan ikinci babda âlemin küre şeklinde ol­duğu belirtildikten sonra âyetlerle de istidlâlde bulunularak ehl-i hey’et ve hüke-mâ yöntemiyle felekler âleminin kuruluş ve işleyişi, burçlar, Zühal’den başlayıp en alttaki ay feleği dahil yedi gezegen hak­kında geniş bilgi verilmiş, muhtelif şekil­ler çizilmiş ve cetveller düzenlenmiştir. Üçüncü babda ay altı dünyası (ecsâm-ı süf-liyye) ve dört unsur üzerinde durulmuş, bu âlemdeki oluşum ve değişimlerle mü­ellifin “hey’et-i cedide” dediği Copernicus sistemi anlatılmıştır. Bu babın muhtelif fasıllarında çeşitli şekil ve cetvellerle eski ve yeni astronomi bilgilerine dair uygula­ma Örnekleri gösterilmiştir.