Makasıdü’l-Elhan Yazarı, Konusu, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Makasıdü’l-elhân. Abdülkâdir-i Merâgi’nin (ö. 838/1435) mûsiki nazariyatına dair eseri.

Türk mûsiki nazariyatçısı Abdülkâdir-i Merâgi’nin Farsça kaleme aldığı mûsikiy­le ilgili altı eserinden biridir. Merâgi’nin gittikçe olgunlaşarak birbirini tamamla­yan bu eserleri arasında Câmi ül-Elhân ve Makâsıdü’l-elhân en meşhurları olup Makasıdü’l-elhân diğerlerinin özeti ni­teliğindedir. Müellif eserini 1418 yılında Timurlu Devleti’nin başşehri Herat’ta yaz­mış, aynı yıl Sultan Şâhruh Mirza ve oğlu Gıyâseddin Baysungur Mirza’ya, 1423’te (veya 1421) Osmanlı Hükümdarı II. Murad’a ithaf etmiştir. Kitabın Seyyid Şerif el-Cürcânî’nin oğlunun eğitimi için yazıl­dığı söylenmektedir.

Eser bir mukaddime ile on iki bölüm (bab) ve bir hatimeden meydana gelmek­tedir. Hz. Muhammed’in güzel ses üzerine söylediği rivayet edilen hadislerinin yer al­dığı mukaddime bölümünü mûsiki, savt ve nağmenin tarifleriyle cem’, savt ve iki ses arasındaki tizlik ve pestlik farkının (buud) nitelikleri; mûsiki ilminin ilk ortaya çıkışı, tizlik ve pestliğin sebeplerinin in­celendiği birinci bölüm takip eder. İkinci bölümde, telli müzik aletlerinin kol kıs­mında seslerin çıkarılması için parmakla basılan belli noktaların (destan) taksimi; buudların oranları, birbiriyle birleştirilmesi ve birbirinden ayrılması, sayıları, tasnifi; sesler arasındaki uyumsuzluğun sebeple­ri, üçüncü bölümde dörtlü ve beşli buud­ların çeşitleri ve bunların birbiriyle birleş­tirilmesi yoluyla devirlerin elde edilme ko­nuları işlenir. Dördüncü bölümde meşhur devirlerlon iki makam) ve bu devirlerin tabakalarının işaretleriyle telli çalgılarda akort biçimleri açıklanır. Altı âvâze ve on­ların telli sazlarda elde edilmesi, bu konu­da Kutbüddîn-i Şîrâzî’nin Safiyyüddin el-Urmevî’ye itirazları ve bu görüşlere Ab­dülkâdir-i Merâgi’nin cevaplan, yirmi dört şube ve bu şubelerin telli saz perdelerin­den elde edilme usulleri, buudların birbi­rine benzerliği; makam, âvâze ve şubele­rin birbiriyle ilgilerinin izah edildiği beş, altı ve yedinci bölümlerden sonra sekiz ve dokuzuncu bölümlerde tarîka yapma yolları ve teller üzerinde tercîler, iki oktav içerisinde dörtlü tabakalar, îkâ’ devirleri, altı parmağın eski kullanış yolları ve tas­nife başlangıç kaideleri ele alınır. Nağme­lerin etkisi, amel formunun başlangıcı ve tasnif yapma yollarının ele alındığı onuncu bolümü, tellerde tercîât naKreleri sayı­larını tesbit etme yollan ve alışılmamış akortlar gibi konuların anlatıldığı on bi­rinci bölüm takip eder. On ikinci bölümde hanendelik eğitimi, birleşik ve ayrı ter­kipler, şedler ve mûsikide cem konulan üzerinde durulur. Hatimede ise mûsiki aletlerinin isimlen ve sınıflandırılması, mûsiki öğrenmeye yeni başlayanların uy­ması gereken meclis âdabı konuları anla­tıldıktan sonra eser bestekârlık üzerine kaleme alınmış şiirlerle sona erer.

Makasıdü’l-elhârı’m onu Türkiye dı­şındaki kütüphanelerde ikisi de Türkiye kütüpha­nelerinde olmak üze­re on iki nüshası tesbit edilmiştir. Eser, Meşhed’deki Kütüphâne-i Rızâvfde bu­lunan nüshalardan biri esas alınarak geniş açıklamalarla birlikte Taki Bîniş tarafından iki defa yayımlanmıştır.

TDV İslâm Ansiklopedisi