Kitabül Harac – Ebû Yûsuf Konuları, Hakkında Bilgi

Kitâbü’l-Harâc. Ebû Yûsuf’un (ö. 182/798) malî konular yanında, muamelât, ceza, idare ve devletler hukuku kapsamına giren çeşitli meseleleri ele alan eseri.

Halife Hârûnürreşîd’in talebi üzerine hazırlandığı rivayet edilmekle birlikte kim­liği zikredilmeyen bir halifeye yönelik bir hitapla başlamaktadır. Müellifin emîrü’l-mü’minînin kendisinden haraç, uşûr, sadaka(zekât), cevâlî gibi vergiler ve diğer hususlarda bilip uygulamakla mükellef olduğu kuralları ihtiva eden bir kitap ha­zırlamasını istediğine dair ifadelerinden halifenin vergi hukukunun kodifikasyonu arzusunu taşıdığı sonucu çıkarılabilir.

Hitabın ardından halifenin sorduğu yir­mi altı sorunun cevaplandınldığı otuz do­kuz fasıllık ana metin gelmektedir. Fasıl­ların hacimlerindeki orantısızlık dikkati Çekmekte, ilk dönem fıkıh eserlerinin ço­ğunda olduğu gibi bu kitapta da ayrıca, başlıksız alt bölüm veya kısımlar bulun­maktadır. Kısımlar arası geçişler, halife tarafından yöneltildiği anlaşılan bazı so­rularla veya “kale” ya da “kale Ebû Yûsuf” şeklinde başlayan cevap kalıplarıyla yapıl­maktadır. Genellikle fıkhî ihtilâflara te­mas edildikten sonra Ebû Yûsuf’un gö­rüşlerine geçiş de aynı kalıpla gerçekleş­mekte, bunların kullanımında eserin yaz­ma ve baskılan arasında farklılıklar bu­lunması müstensihlerin tasarrufunu dü­şündürmektedir. Ayrıca soruların çoğun­dan önce bir bölüm başlığına da rastlanmaktadır.

Norman Calder, diğer bazı tesbitleri ya­nında “kale” ve “kale Ebû Yûsuf” kalıpla­rının kullanımına dayanarak eserin Ebû Yûsuf’un bizzat kendisi tarafından ve hatta o henüz hayattayken yazılmış oldu­ğunun söylenemeyeceğini ileri sürmekte­dir. Ona göre kitabın Ebû Yûsuf’un telif ettiği orijinal nüshasını daha sonra Has-sâf’in redaksiyona tâbi tutarak kendisin­den vergi hukuku üzerine bir eser hazır­lamasını isteyen Abbasî Halifesi Mühte-dî-Billâh’a sunmuş olması da muhtemel­dir. Kitâbü’l-tiarâc’m, başkadı Ebû Yû­suf’un vergi hukuku sahasındaki görüş­lerinin derlenmesiyle Hassâf tarafından oluşturulduğu ve Ebû Yûsuf’a atfen şöh­ret bulduğu dahi ileri sürülebilir. Halbuki Yahya b. Âdem’in Kitâbü’î-Harâc’möa olduğu gibi “kale Yahya” benzeri kalıplara özellikle ilk telif eserlerde sık rastlanmak­tadır. Bu da genellikle ya eserleri rivayet için icazet alan talebelerin nakil üslûbun­dan ya müelliflerin tevazuundan yahut müstensihlerin tasarrufundan kaynak­lanmaktadır. Ebû Yûsuf’a ait İhtilâfü EbîHanîîe ve İbn Ebî Leylâ’da “kale” ve “kale Ebû Yûsuf” kalıpları aynen tek­rarlanmakla birlikte bu eseri Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin rivayet ettiği bi­linmektedir. Kitâbü’l-Harâc’ın da Şey-bânî tarafından rivayet edildiği düşünü­lebilir. Birincisine ilâvelerde bulunduğu bilinen Şeybânî’nin ikinciye bazı ekleme­ler yapmış olması da ihtimal dahilindedir. Ayrıca bu arada iki eserin çeşitli bölüm­lerinde tamamen aynı veya benzer ifade­lerin bulunduğu kaydedilmelidir. Kitâ-bü’l’Harâc’ın Ebû Yûsuf’un diğer bazı eserlerinin râvisi Bişr b. Velîd el-Kindî ve­ya Kitâbü’I-§âr’nm râvisi oğlu Yûsuf tarafından rivayet edilmiş olması da muh­temeldir.