Keh­keşan Nedir, Ne Demek, -Türk, Fars Mitolojisinde- Hakkında Bilgi

Keh­keşan. Divan şiirinde ve çeşitli efsanelerde adı geçen bir yıldız kümesi, Samanyolu.

Farsça’da “saman” mânasına gelen kâh keh ile “çekenler” demek olan keşân kelimeleriyle yapılmış, “saman çeken­ler, saman taşıyanlar” anlamındaki bu isimle güneş sisteminin de içinde bulun­duğu, dünyadan çok uzakta ve merkez­den dışa doğru sayıca azalan, disk şeklin­de, bulutsuz gecelerde açıkça görülebilen yıldızlar kümesi ifade edilmiştir. Beyaz bir yol halinde görülen sayısız yıldızdan İba­ret bu küme için Farsça’da kâhenkân. pâlâheng denildiği gibi Arapça’da mecerre ve hakbâ adlan kullanılmıştır. Bir­çok Doğu ve Batı milletinin efsanelerinde çeşitli şekillerde yer alan kehkeşan. Yu­nan mitolojisine göre Jüpiter’in karısı Juno’nun Hercules’i emzirirken göğsünden düşerek gökyüzüne dağılan birkaç damla sütten meydana gelmiştir. Bundan dola­yı yıldız kümesine İngilizce’de milky way (süt yolu) denmiştir. Yakut efsanelerinde “göğün dikiş yeri” veya “Tanrı’nın dünya­yı yarattığı sıralardaki ayak izleri” kabul edilmişken Kuzeybatı Sibirya’da Vogul, Orta Sibirya’da Tunguz kavimleriyle Macarlar’ın efsanelerinde “altı ayaklı geyiği avlamak için ayaklarına kayak takan av­cının kayak izleri” şeklinde düşünülmüş­tür.

Türk efsanelerinde kehkeşan daima yön tayiniyle ilgili olarak yer alır. Nitekim Anadolu’da kullanılan “gökdere, gök yo­lu” tabirleri, Hun Türkleri’nin Avrupa’ya akınlarında kehkeşan istikametinde ta­kip ettikleri “ordu yolu”nun izlerini akset­tirmektedir. Değişik coğrafyalarda yönü az çok farklılık gösteren kehkeşan, Özel­likle yaz aylarında Orta Asya ile Avrupa arasında uzanan bir yol gibi göründüğün­den büyük göçler bu yol doğrultusunda yapılmıştır. Türk dilinin Farsça kehkeşan kelimesini henüz tanımadığı zamanda ve yörelerde Kırgizlar’ın “kuş colı (yolu)”, Türkmenler’in “kuşlar yolı”. Kazan Türk­leri’nin “kiyik (yabani) kaz yulı” şeklindeki adlandırmaları astronomi gözlemine da­yanan yön tayini anlayışıyla ilgilidir. Os­manlı Türkçesi’nde de kehkeşana İslâmî bir tasavvurla birlikte yine yön bildiren “hacılar hac yolu” denmiştir.

Fars efsanelerine göre kehkeşan, ker­piç ustalarına saman taşıyanların düşür­düğü saman çöp ve tozlarından meyda­na gelmiştir. Türkçe’de “saman uğrusu” adı da bu efsanenin bir saman hırsızının bıraktığı İzler tasavvuruna dayanmasın­dan ortaya çıkmıştır. Necâtî Bey”in, “Devr-i felek ki arpa kadar zulme meyi ede Dest-i adaletin sala çok kehkeşana tîğ” beytindeki, feleğin yaptığı zulümden dolayı kehkeşana kılıç çekilmesi tasavvu­ru zulüm (kötülük) uğru (hırsız) arpa (sa­man çalınması) arasında kurulmuş olan ilgiden dolayıdır. Ayrıca zulümdeki “ka­ranlık” mânası yönünden de gece bastırır bastırmaz kehkeşanın görüneceği kaste­dilmiştir. Türkiye Türkçesi’nde “saman yolu, samanlıkyolu, gök yolu, gök kapısı” gibi sözlerle de kehkeşan anlatılmıştır.

TDV İslâm Ansiklopedisi