Halid Ağa Çeşmesi -Kadıköy- Tarihçe, Mimari, Özellikleri, Hakkında Bilgi
Hâlid Ağa Çeşmesi. İstanbul Kadıköy’de XVIII. yüzyılda yapılmış çeşme.
Bugün Kadıköy’de mevcut olan Hâlid Ağa Çeşmesi, (diğeri Haydarpaşa’da) ilk yapıldığında Osman Ağa Camii önünden Altıyol Meydanı’na çıkan ana caddenin solunda, Hâlid Ağa ve Nal sokakları ile sınırlanan üçgen şeklindeki yapı adasında ve cadde kenarında bulunuyordu. Yanında, Tanzimat döneminde şehrin çeşitli semtlerinde Batı üslûbunda inşa edilen kagir karakol binalarından biri vardı.
Çeşme, Bağdat Valisi Ahmed Paşa’nın kızı Âdile Hatun’un dairesinde yetişen, daha sonra İstanbul’da 111. Ahmed’in kızlarından. Sadrazam Râgıb Paşa’nın hanımı Sâliha Sultan’ın konağında hizmet eden siyahî harem ağalarından Hâlid Ağa’nın hayratıdır. 2 Şaban 1206’da (27 Mart 1792) Dârüssaâde ağalığına yükselen Hâlid Ağa Haremeyn-i şerifeyn evkafı nâzın olmuş ve 18 Rebîülevvel 1213’te (30 Ağustos 1798) vefat ederek Eyüpte Mihrişah Valide Sultan Külliyesi’nin hazî-resine defnedilmiştir. Dış yüzleri kabartmalarla bezenmiş mermer lahitli mezarı bugün de mevcuttur.
Hâlid Ağa, Dârüssaâde ağalarına temlik edilerek onlar tarafından mescidler (Osman Ağa, Cafer Ağa, İbrahim Ağa) inşa edilen Kadıköy’de ayrıca bir su yolu yaptırmıştır. Su yolu ile iki çeşmeye 26.929 kuruş 54 akçe harcanmış olduğunu gösteren keşif defteri 21 Cemâziyelevvel 1209 (14 Aralık 1794) tarihini taşımaktadır. Üzerinde üç kitabesi bulunan çeşmenin esas kitabesi dört beyit halinde olup âmedî hulefâsından Arif Bey adlı bir şaire aittir: “Mülûkün âb-ı rûy u revnakı Sultan Selim Hân’ın / Kulu Dârüssaâde ağası zât-ı hulûs-ârâ / Cenâb-i Hâlid Ağa bu mahall-i cennet-âsâda / Yapıp bu çeşme-i tesnîmi bi’l-hak eyledi icra / Gelip nûş eyledikçe âb-ı şîrin ü musaffasın / Duâ-yı hayrını vird eylesin dil-teşneler hakka / Misâli Kevser aktı Ârifâ târihi nâmemden / Bu zîbâ çeşmeden iç zemzemi olsun hayât-efzâ” (1209).
Hâlid Ağa Çeşmesi, saçağın üstünde sağ taraftaki ikinci kitabeden anlaşıldığına göre yapıldıktan bir süre sonra II. Mahmud tarafından 1254’te (1838) tamir ettirilmiştir. Şair Zîver Efendi’nin beş beyitlik tamir kitâbesindeki tarih beytinden bu sırada su yolunun da ihya edildiği sonucu çıkarılabilir. “Çün âb-ı kevser aktı bir târih Zîver hâmeden / Bu çeşmenin kıldı suyun carî şehinşâh-ı zaman”. Saçağın sol üst tarafında bulunan üçüncü manzum kitabede ise Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sultan tarafından yine su yolunun ihya edildiği bildirilmektedir. Agâh adlı şair tarafından düzenlenen bu beş beyitlik tarihte de, “Suyun buldurdu âb u tâb-ı tedbiriyle dünyânın” denildiğine göre çeşmenin suyunun bir defa daha kesilerek 1285 (1868-69) yılında valide sultan tarafından ihya ettirildiği tahmin olunmaktadır. Tarihin son mısraı da bu düşünceyi destekler: “Suyun buldu bu çeşme himmetiyle mehd-i ulyânın”.
Tarihî eseri çok az olan Kadıköy’ün ana caddesini süsleyen bu güzel çeşme, 1930′-lu yıllarda yanındaki karakol binası yıktırıldıktan sonra tek başına kalmıştı. Daha sonra 1940’Iarda bulunduğu yerden sökülerek yan taraftaki sokağa taşındı ve yerine önü direkli dükkânlar yapıldı. 1975 -1980 yıllarında Kadıköy Belediyesi çeşmenin daha iyi bir yere taşınmasını teklif etmişti. Ancak Altıyol’da Ermeni kilisesinin yanındaki meyilli araziye kurulması düşünülen çeşme için tasarlanan bu proje gerçekleşmeden unutulmuştur. Bulunduğu ücra yerde ihmale uğrayan, yalaklarının içine doldurulan çöpler zaman zaman yakıldığından mermerleri kararıp kavrulan bu sanat eserinin bir an önce kurtarılması gerekmektedir.
Hâlid Ağa Çeşmesi, bütünüyle mermerden üçüzlü bir çeşme binası olup XVIII. yüzyılın İkinci yarısında Türk sanatına hâkim olan barok üslûbunun kuvvetli tesiri altında meydana getirilmiştir. Barok profilli iç içe kemerler birbirinden sütunçelerle ayrılmıştır. Orta kemerin üstünde çeşmenin esas kitabesi yer alır.
II. Mahmud ile Pertevniyal Valide Sultan’ın kitabeleri ise cephenin yukarısında saçağın üstündedir. Bu kitabelerin tuğrası gayretli bir “inkılâpçı” tarafından kazınarak yok edilmiştir.
TDV İslâm Ansiklopedisi