Fergani -Alfraganus- Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Kesîr el-Fergânî (ö. 247/861’den sonra) Abbasîler döneminin önde gelen matematikçi ve astronomlarından.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur, Fergana’da doğduğu sanılmaktadır. Kla­sik kaynaklar isim zincirini farklı biçim­lerde verirler. Meselâ İbnü’n-Nedîm sadece Muhammed b. Kesîr, İbn Ebû Usaybia da Ahmed b. Ke­sîr derken İbnü’l-Kıftî, Ahmed b. Muhammed b. Kesîr ve Muhammed b. Kesîr şeklinde baba ile oğul olmak üzere iki ayrı kişiden söz eder. Batı-da ise Alfraganus diye tanınmaktadır. Halife Me’mûn, Mu’tasım-Billâh, Vâsik-Billâh ve Mütevekkil-Alellah dönemle­rinde devrin önde gelen astronom ve matematikçileri arasında yer alan Fer-gânî’nin devlet hizmetinde mühendis olarak da çalıştığı anlaşılmaktadır. Ni­tekim Halife Mütevekkil’in emriyle Fustat’ta (eski Kahire) Nil’in su seviyesini tesbit için inşa edilen el-Mikyâsü’l-ce-dîd’in (el-Mikyâsül-kebîr) yapımı onun sorumluluğuna verilmiştir. İbn Hallikân bu olaydan söz ederken adını Ahmed b. Muhammed el-Karsânî şeklinde verir. “Fergânî” kelimesi bu me­tinde hiç şüphesiz ki bir istinsah hatası sonucu “Karsânî” haline dönüşmüştür.

İbn Ebü Usaybia’ya göre Fergânî bil­gisine oranla fazla başarılı değildir ve başladığı hiçbir işi sonuçlandıramamıştır. Ancak bura­da, Fergânî’nin asıl mesleğinin mühen­dislik olmadığı ve bu yüzden teorik alan­daki bilgilerini pratiğe geçirmekte başa­rısız kaldığı söylenebilir. Nitekim İbn Ebû Usaybia’nın anlattığı aşağıdaki olay bu hususu doğrular niteliktedir. Rivayete göre Halife Mütevekkil, Sâmerrâ yakı­nında Dicle üzerinde inşa ettirdiği ve kendi adını verdiği Ca’feriye şehrinin or­tasından geçecek bir kanalın yapım işi­ni Benî Şâkir diye bilinen Muhammed ve Ahmed isimli mühendis kardeşlere ha­vale eder. Bu iki kardeş, meslekî kıskanç­lık yüzünden dönemin en ünlü mühen­disi olan Sind b. Ali’yi Bağdat’a gönder­mek suretiyle Sâmerrâ’dan uzaklaştırır­lar ve projeyi gerçekleştirme işini Fergânî’ye verirler. Fakat Fergânî’nin yaptığı büyük bir hesap hatası sonucu kanalın başlangıcının diğer kısımlardan daha derin inşa edildiği ve suyun ancak neh­rin yükseldiği mevsimde dört ay sürey­le akabileceği anlaşılır. Projenin gerçek­leşmesi için hiçbir harcamadan kaçın­mayan halife durumu öğrenince iki kar­deşe çok kızar ve Sind b. Ali’yi Bağdat’­tan getirterek kanalın durumu hakkın­da kendisinden rapor ister. Sind b. Ali, mühendis kardeşlerin hayatını kurtar­mak için her türlü riski göze alarak pro­jede herhangi bir hesap hatası bulunmadığına dair rapor verir. İlkbaharla bir­likte nehir yükselince normal olarak ka­naldan sular akar ve suların çekildiği mevsimde durum ortaya çıkmadan Ön­ce de halife öldürüldüğü için olay kapa­nır. Aynı olayı anlatan Ya’kübî ise Fergânî’nin başarısızlığının hesap hatasından değil zeminin taşlık ve sert olmasından kaynaklandığını söy­ler ki bu durum daha mâkul gözükmek­tedir.

Fergânî’nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte Mikyâsü’n yapımı 247 (861) yılında tamamlandığı­na göre bu tarihten sonra vefat etmiş olmalıdır.