Evangelista Torricelli Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi
TORRICELLI, Evangelista (1608-1647)
İtalyan matematik ve mekanik bilgini. Hava basıncını gösteren deneyiyle tanınmıştır.
15 Ekim 1608’de Faenza’da doğdu, 25 Ekim 1647’de Floransa’da öldü. İlk bilgilerini bir papaz olan amcasından aldıktan, iki yıl da Faenza’daki Cizvit Okulu’nda öğrenim gördükten sonra 1626’da
Roma’da, Galileo’nun öğrencilerinden biri olan Benedetto Castelli’nin yönettiği bir okula gitti. Kısa bir süre sonra Castelli’nin sekreterliğini yapmaya başlamıştı. 1630’dan sonra uzun süre Roma dışında yaşadığı ve etkili bir devlet adamının sekreterliğini yaptığı sanılan ve bu arada bir mektupla, kendisini ve çalışmalarını Galileo’ya tanıttığı bilinen Torricelli, Roma’ya döndüğü 1641’de, De motu (“Hareket Üstüne”) başlıklı çalışmasını inceleyen Galileo tarafından Arcerti’ye çağrıldı. Uç ay kadar yardımcılığını yaptığı, yaşlı ve yorgun Galileo’nun Ocak 1642’de ölmesi üzerine Toscano Grandükü II.Ferdinando tarafından, Galileo’nun yerine saray matematikçisi ve filozofu olarak seçilen ve yaşamının sonuna değin Floransa’da kalan Torricelli, ölümünden sonra San Lorenzo Kilisesi’nin bahçesine gömüldü.
Döneminin en değerli bilim adamları arasında yer alan Toricelli, Eski Yunan matematikçilerinin çalışmalarına ve Cavalieri’nin bölünemezlerine dayandırdığı matematik araştırmalarıyla sonsuz küçükler hesabına giden yolun açılmasına önemli katkılarda bulunmuştur. Bir düzlem parçasının paralel doğru parçalarının toplamı olarak düşünülmesine dayanan bölünemezler yöntemini, bir eğrinin belirli bir eksen çevresinde döndürülmesiyle elde edilen “dönel cisimlerin hacimlerine uygulayarak ve“eğri bölünemezler” i kullanarak Newton ve Leibniz’in 17.yy’ın sonlarına doğru formüle edecekleri sonsuzküçükler hesabının birçok temel teoremini bulmayı başarmıştır. Sikloitin kimi özelliklerinin bulunmasındaki öncelik konusunda Fransız matematikçi G.P.Roberval ile uzun tartışmalara da girmek zorunda kalan Torricelli, günümüzde daha çok mekanikçi yönüyle tanınmıştır.
Teknik alandaki üstün becerisiyle döneminin en başarılı merceklerini üretmeyi ve Galileo’nun havj termoskopunu sıvılı termometreye dönüştürmeyi başaran Toricelli, sıvı akışıyla ilgili bugün kendi adıyla anılan yasayı bularak hidrodinamik biliminin öncüleri arasına girmiştir. Bir kaptaki delikten, yerçekimi etkisiyle akmakta olan sıvının hızının g yerçekimi ivmesi, h deliğin merkeziyle sıvı düzeyi arasındaki uzaklık olmak üzere v =√(2gh) eşitliğiyle bulunabileceğini belirten Torricelli yasasına göre bu hız akış yönüne bağlı değildir.
Kuşkusuz Torricelli anılınca ilk akla gelen, açık hava basıncının varlığını ve havanın bir ağırlığa sahip olduğunu kanıtlayan ünlü cıvalı boru deneyidir. Emme tulumbada su düzeyinin ancak belirli bir düzeye ulaşabildiğinin anlaşılmasıyla, tulumbada suyun yükselmesini açıkladığına inanılan “doğa boşluğu doldurma eğilimindedir” biçimindeki Aristotelesçi ilkenin geçerliliği konusunda kuşkular belirmişti. Suyun yükselmesine havanın ağırlığının neden olabileceği düşüncesini sınamaya girişen Torricelli 1644’te gerçekleştirdiği bir deneyde, cıvayla doldurduğu bir cam tüpün açık olan ucu yine cıva dolu bir kaba daldırıldığında, tüpteki cıvanın ancak bir bölümünün kaba aktığını gördü. Tüpte, yaklaşık olarak 762 mm yüksekliğinde bir cıva sütununun kalması, havanın cıva dolu kaba uyguladığı basıncın kanıtıydı.
Farklı yükseklik ve zamanlarda yinelediği bu deneyde aldığı farklı sonuçlarla hem açık hava basıncının değişken olduğunu, hem de havanın belirli bir yüksekliğe sahip bulunduğunu kanıtlayan Torricelli, bu deneyiyle, barometre yapımı ve vakum elde etme konularının da öncüsü olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Opera geometrica, 1744, (“Geometri Yapıtları”); Opera di Evangelista Torricelli, (ö.s.), 1919-1944, 4 cilt, Gino Loria ve Giuseppe Vassura (der.), (“Evangelista Torricelli’nin Toplu Yapıtları”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi