Cedidcilik/Cedîdcilik Hareketi Nedir, Tarihi, Hakkında Bilgi

Cedîdcilik, XIX. yüzyılın sonuna doğru Rusya müslümanları arasında eğitim ve kültür alanında başlayan yenileşme hareketi.

Batı’daki aydınlanma felsefesinin İs­lâm dünyasına yansıması ve “usûl-İ ce­dîd” adlı eğitim hareketinin etkisiyle or­taya çıkmıştır. XIX. yüzyılın sonlarına ka­dar Rusya müslümanlarında ilk öğretim şehirlerde medrese bünyesinde, köyler­de ise camilerin yanında bulunan mek­teplerde geleneksel yöntemlerle yürütülerek sadece okuma yazma ve ilmihal bil­gisi öğretiliyor, ayrıca Kur’an’dan bazı sûrelerin ezberletilmesiyle yetiniliyordu. “Usûl-i kadîm” denilen bu yönteme kar­şı çıkarak yerine usûl-i cedîd adıyla Batı’daki eğitim sisteminden etkilenen bir yöntem Öneren kişilere Cedîdciler ve bunlar vasıtasıyla gelişen akıma da Cedîdcilik (Djadidisme) denilmiştir.

İlk öğretimin ıslahı ve yeni eğitim sis­teminin uygulanması düşüncesinin baş­ta gelen temsilcisi Gaspıralı İsmail Bey’-dir (ö. 1914). Kırımlı olan İsmail Bey eği­tim ve öğretim amacıyla bulunduğu İs­tanbul’da Genç Türkler’den, Paris’te iken de sosyalist ve libera üstlerden etkilen­miş, bu şekilde Batı’daki eğitim sistemi­ni tanıma imkânı bulmuştur. Gaspıralı İsmail Bey. Kırım’da ve Rusya’daki diğer Türk beldelerinde halkın içinde bulun­duğu gerilikten kurtulması için öncelik­le eğitim ve kültüre önem verilmesini is­tiyor, ıslah çalışmalarının ilkokullardan başlatılması, bu okullarda uygulanagelen usûl-i kadîmin terkedilerek yerine usûl-i cedîdin yerleştirilmesi gerektiğini savunuyordu. 1883’te Kırım’da “Dil­de. Fikirde ve İşte Birlik” alt başlığıyla çıkarmaya başladığı Tercüman gazete­sinde usûl-i cedîdle ilgili fikirlerini dile getiriyor ve İlk öğretimdeki sistemi eleş­tiriyordu. Ona göre mektepler medre­selerden ayrılmalı, ilkokulların özel öğ­retmenleri olmalı, öğretmenler aylık al­malıdır. İlkokullarda okumanın yanında yazma da öğretilmeli ve coğrafya, ma­tematik, hayat bilgisi gibi dersleri de içi­ne alan bir program uygulanmalıdır. Kız­lar için ayrı okullar açılmalı ve eğitimin her seviyesine uygun kitaplar hazırlan­malıdır. Gaspıralı bu hedefler ve ilkeler doğrultusunda 1884’te Bahçesaray’da usûl-i cedîd mektebini açtı ve yeni yön­temi burada bizzat kendisi uygulamaya çatıştı. Bu mektep örnek alınarak açılan okullara “usûl-i cedîd mektepleri” den­miştir. Gaspıralı. eğitim dili Türkçe olan ve kısa zamanda okuma yazmayı öğreten bu okullardaki usûl-i cedîdi Rusya müslümanlanna anlatmak ve yaygınlaştırmak için belli başlı Türk merkezlerine seya­hatler yaptı. Başlangıçta fazla ilgi gör­meyen usûl-i cedîd mektebinden mezun olan Öğrencilerin başarılan halkın dikkatini çektikçe okula ilgi arttı. Bunun üzeri­ne Kafkasya. Kazan ve Türkistan’ın uzak bölgelerinden usül-i cedîdi tanımak ve öğrenmek üzere öğretmenler ve mollalar Bahçesaray’a gelmeye başladılar.

1552 yılında Rus hâkimiyetine giren Kazan Türkleri arasında, Gaspıralfdan önce Abdünnâsır Kursavî (ö. I812) tara­fından başlatılan eski-yeni tartışması, medreselerde Kazan Türkçesi’yle eği­tim yapılması fikrinin gelişmesinde et­kili olmuştur. Kazan Türkleri’nin Önde gelen aydınlarından kelâm bilgini, ta­rihçi ve arkeolog Şehâbeddîn-i Mercanı tarih araştırmalarıyla. Kadı Rızâeddin Fahreddinoğlu hikayeleriyle, Hüseyin Fe-yizhan ve Abdülkayyûm Nasîrî dil alanın­daki çalışmalarıyla. Mûsâ Cârullah Bigi de ilahiyat sahasındaki eserleriyle Cedîdcilik hareketine önemli katkılarda bu­lundular. Müderris Âlimcan Barudi Gas-pıralı’nın izinden giderek Kazan’da usûl-i cedide göre Muhammediyye Medrese-si’ni kurmuş i 190 D ve yönetmiştir. Bu­rada öğrenim dili Türkçe idi. Barudi, Ce-dldciler arasında yer almakla beraber İslâm birliğini zayıflatacağı endişesiyle milliyetçilik ve Batıcılık akımlarına taraf­tar olmadı. Bununla birlikte usûl-i cedi­de göre açtığı medrese Cedîdciliğin güçlenmesine katkıda bulunmuştur.

Cedîdcilik döneminde Kazan’da yeti­şen bilim, düşünce, edebiyat ve sanat adamları arasında, Âîem-i İslâm adlı eserin müellifi Abdür-reşid İbrahim’den başka Hâdî Atlası, Fâ­tih Kerimî, Abdullah Tukay. Fâtih Emirhan. Kerim Tinşur, Hâdî Maksudi, Sadri Maksudi, Yusuf Akçura’yı. ayrıca Bolşe-vizm devrindeki faaliyetleriyle de tanı­nan Ayaz İshâkî ve Sultan Galiev gibi isimleri zikretmek mümkündür.

Cedîdcilik hareketi din, dil, kültür ve ideal birliğinden dolayı Rusya müslüman-ları arasında süratle yayılmış. Kazan’ın yanı sıra özellikle Azerbaycan ve Türkis­tan’da tesirini göstermiştir. Gaspiralı’nın usûl-i cedîd hareketini başlatmasın­dan önce de Azerbaycan’da Arapça’ya dayalı klasik eğitim sisteminin yanlışlığı ve zararları üzerinde duran kişiler ol­muştur. Bunlardan âlim, edip ve şair Abbaskulu Ağa Han Bâkihanh (ö. 1846) eğitim dilinin Türkçe olması gerektiğini savunmuş ve bunun için bazı teşebbüs­lerde bulunmuştur. Çok yönlü bir ilim adamı, özellikle güçlü bir eğitimci olan Hasan Zerdâbt de (ö. 1907) eğitimin Türk­çe yapılmasını Azerbaycan maarifinin en önemli meselesi saymıştır. Zerdâbî, ilk Azerî gazetesi olan Ekinciyi (1875-1877) çıkararak yenilikçi fikirleri yaymaya ça­lışması yanında ilk Türk kız ortaokulu­nu da açmıştır. Bundan sonra Azerbay­can’ın Şirvan. Baku, Ordubâd ve Nahcıvan gibi şehirlerinde usûl-i cedîd mek­tepleri açılmış ve buralardan Cedîdci ay­dınlar yetişmiştir.

Cedîdcilik hareketi ve usûl-i cedîd mek­tepleri sanayi ve ticaretin bir ölçüde ge­liştiği, nisbeten şehirleşmiş olan Kazan, Kırım ve Azerbaycan’da büyük bir yay­gınlık kazandığı halde kapalı tarım top­lumu niteliğindeki Türkistan bu harekete baş­langıçta tamamen ilgisiz kalmış, hatta Gaspıralfnın bu ilgisizliği gidermek maksadıyla 1893’te yaptığı seyahatten son­ra bile 1900 yılına kadar kayda değer bir gelişme sağlanamamıştır. Ancak bu tarihten itibaren Türkistan’da kadîmci-lerle “emîr” denilen feodal hükümdarla­rın direnişlerine rağmen Cedîdcilik sınır­lı da olsa bir gelişme gösterdi. Burada Cedîdcilik hareketinin öncüleri Münevver Karî Abdürreşid, Ahmed Dâniş, Ho­ca Mahmud Behbudi ve İşan Hoca Hanî gibi kişilerdi. Türkistan’da Cedîdciliğin gelişmesinde Gaspıralı’nın Tercüman gazetesiyle Kazan ve Azerbaycan’da bu hareketi savunan yayınların etkisi olmuş­tur. Burada ilk usûl-i cedîd mektepleri Buhara (1900), Taşkent (1901) ve Semerkant’ta (1903) açılmıştır. Buna rağmen, sosyal yapı sebebiyle kadîmci zihniyetin gücünü koruması yüzünden, Türkistan’­da Cedîdcilik Öteki Türk ülkelerindeki kadar başarılı olamamıştır. Nitekim 1910’a doğru Rusya’daki müslüman Türk toplumlarında açılan usûl-i cedîd mek­teplerinin sayısı 5000’e ulaştığı halde Türkis­tan’da 100’ü bulmamıştı. Basının gelişmesi de buna göre olmuştur. 1905 ihtilâline kadar Rusya Türkleri tarafından çıkarı­lan on iki gazete ve derginin altısı Aze­rî, dördü Tatar (Kırım ve Kazan) Türkçe­si’yle yayımlanırken Özbekçe ve Kazak­ça olarak sadece birer gazete çıkıyordu: bunlar da Rus hükümetinin kontrolü al­tındaki “resmî” vilâyet gazeteleriydi. An­cak Türkistan’da 1906’dan itibaren Ce­dîdci neşriyatta bir artış görüldü. Terak­ki, Hurşid, Şöhret, Asya, Buhârâ-yı Şerîf, Turan, Semerkand, Sadâ-yı Fergana, Sadâ-yı Türkistan, Kazak ve Ba-lapan gazeteleri. Ayna, Islâh ve Yurt dergileri bu dönemde yayımlandı.

Cedîdcilik hareketi bir yandan siyasî otoritelerin, öte yandan Rusya Türkle­ri’nin birliğini İslâm’da gören ve yenileşmenin halkın Ruslaşmasına yol aça­cağını ileri süren kadîmcilerin muhale­fetiyle karşılaşmıştır. Genel olarak yö­netim yeni tip okulların açılmasına açık­ça engel olmuyor, fakat bunlara maddî yardım da sağlamıyordu. Cedîdciler’e karşı olanların jurnalleri üzerine okullar kapatılıyor, buralardaki görevliler başka yerlere sürgün ediliyor, bu şekilde Rus millî eğitim teşkilâtı ve müfettişleri usûl-i cedîd mekteplerinde uyanan Türkçülük düşüncesini kontrol altında tutmaya ça­lışıyorlardı. Buna rağmen Rus sosyalist­leri ve Batıcıları tarafından desteklenen Cedîdciler’le bunlara karşı olan kadîm-ciler arasındaki mücadele Cedîdciler’İn lehine kapanmış, ancak kadîmcilerin mu­halefeti sistemin başarısını oldukça ya-vaşlatmıştır.

1905 yılına kadar ilkokulları ıslah me­selesinden ibaret olan Cedîdcilik, bu ta­rihten sonra sosyal ve kültürel hayatta da yeniliği savunan bir hareket haline geldi. Eğitim alanında medreselerin ıs­lahı, okuma yazmanın kolaylaştırılması, okuma oranının arttırılması ve kadının toplumdaki yerinin yükseltilmesi gibi konularda başarılı hizmetler gören bu hareket, öteki alanlarda yönetimin olum­suz tutumu ve diğer engeller sebebiyle yeterince basan sağlayamamıştır. Bu­nunla birlikte Cedîdciler 1905-1917 ara­sındaki dönemde siyasî faaliyetlerde de bulundular. Ancak bazılarının sol siyasî hareketler içinde yer alması, kadîmcilerin onları dinsizlik ve sosyalistlikle suç­lamasına ve Çarlık idaresinin de kendi­lerine karşı harekete geçmesine sebep olmuştur. Usûl-i cedîd mekteplerini “ih­tilâl ocakları” olarak görmeye başlayan Çarlık 1912’de çok sayıda Cedîdci öğ­retmeni tutuklamıştır. 1917 ihtilâline doğru Çedîdciler milliyetçilikten Bolşe­vikliğe kadar uzanan geniş bir yelpaze içinde yer almışlardır. Bu şekilde başlan­gıçta bir “aydınlanma hareketi” olarak ortaya çıkan Cedîdcilik, kültürel tezleri­ne uygun olarak zamanla politik hedef­lere de yönelmiş ve Rusya Türkleri’nin istiklâl mücadelelerinin siyasî ideolojisi haline gelmiştir.

Cedîdciler, bütün milletlere kendi ka­derlerini tayin etme hakkının verileceği vaadiyle ortaya çıkan Bolşevizm’den ken­di gayeleri doğrultusunda faydalanma ümidine kapılmışlar, Bolşevizm’in ger­çek niteliğinin henüz tam anlaşılmadığı bir dönemde birçok Çedîdci Bolşevik Partisi’ne girerek müslüman fraksiyonlar oluşturmuşlar ve parti içinde kendi İde­alleri doğrultusunda çalışmalar yapmış­lardır. Cedîdciliğin 1917 ihtilâli sonra­sındaki kuşağından Kazanlı Mîr Said Sul­tan Galiev (Aliyev, Alîoğlu), Stalin’in milli­yetler halk komiserliği yardımcılığına ka­dar yükselmiştir. Galiev, Marksizm’in sı­nıf mücadelesi tezini yeniden yorumlaya­rak ezen milletlerle ezilen milletler ara­sında mücadele tezine dönüştürmüş, Rus sosyalizmine karşı Turancılık ülküsünü savunmuş, her Türk boyundan Cedîdciler’i bu amaç uğruna bir araya getirme­ye çalışmış, böylece Sovyetler’in tek par­tisi olan Bolşevik Partisi içinde örgüt­lü bir müslüman fraksiyon oluşmuştur. Bununla birlikte eski Cedîdciler gibi ilk müslüman komünistler de -Çarlık veya Sovyet farkı gözetmeksizin- Rus devle­tine, Rus halkına ve genel olarak Batılı-lar’a karşı derin bir güvensizlik duymuş­lardır; Sultan Galiev’in çalışmalarına da bu güvensizlik duygusu yön vermiş­tir. Nitekim Stalin, güçlendikten sonra özellikle 1930’lu yılların ortalarından iti­baren Bolşevik Partisi’ndeki müslüman fraksiyona karşı harekete geçti. “Devlet ve Komünist Partisi kadrolarını halk düş­manlarından ve milliyetçilerden temiz­leme” sloganıyla Cedîdizm’in Sovyet ida­rî kademelerinde çalışmakta olan bütün temsilcileri hapsedildi ve bunların çoğu kurşuna dizildi. Bu şekilde başlayan tas­fiye hareketiyle Türk toplumlarının ay­dın tabakasını oluşturan Cedîdci binlerce aydın öldürülmüş. Türk toplumları millî kadrolardan mahrum bırakılmıştır. Öldü­rülenler arasında Sultan Galiev, Ekmel İkram, Münevver Kârî, Abdülhamid Çol­pan, Abdürraûf Fıtrat, Bekir Çobanzade gibi Cedîdciliğin en değerli temsilcileri de vardı. Rusya Türkleri’nin tarihine “bü­yük ziyalılar (aydınlar) kırımı” olarak ge­çen bu katliamda sadece Azerbaycan’da 20.000 aydın öldürülmüş veya sürülmüş­tür. Bu katliam sırasında Stalin Gaspıralı İsmail Bey’in Bahçesaray’dakİ me­zarını tahrip ettirip üzerinde blok apart­manlar yaptırarak Cedîdciliğin bütün iz­lerini silmek istemiş, Cedîdciler’in eser­lerinin kütüphanelerde bulundurulması yasaklanmış ve Türk okullarında Cedîd­ciler’in emperyalist ajanı, burjuva, pan-türkist sınıf düşmanları olduğu telkin edilmiştir.

Cedîdciliğin tarihi son derece trajik olmakla beraber boşa yaşanmamış ve özellikle Gorbaçov zamanında gerçekle­şen demokratik ortamda meydana çı­kan millî hareketlerin fikir ve İlham kay­nağını oluşturmuştur. Nitekim Sovyet Türkleri’nin bu ikinci dönemdeki millî uyanış hareketlerinin hedeflerinden bi­ri, Stalin tarafından mahkûm edilen Ce­dîdci önderlerin itibarlarının iadesini sağ­lamak olmuştur.

Kazan. Kırım. Azerbaycan ve Orta As­ya’da yaşanan uyanış hareketleri tari-hî-siyasî köklerini Cedîdciliğe dayandır­maktadır. Kırım Türkleri, milletlerarası İsmail Gaspıralı sempozyumu düzenlemişler ve Gaspıralı adına bir anıt yapmaya karar vermişlerdir. Kazan Türk­leri’nin teşkilâtı olan Tatar İçtimaî Öze­ği, Sultan Galiev ve Şehâbeddîn-i Mercânî gibi Cedîdci aydınların eserlerini ya­yımlamaya başlamıştır. Azerbaycan Halk Cephesi doğrudan doğruya Cedîdcilik hareketine dayanmaktadır ve Cedîdci eserler yayımlanmaktadır. Özbekistan’­daki Erk hareketi de Cedîdci tezleri işle­mektedir.

Diyanet İslam Ansiklopedisi