Hıtayname Nedir, Kitabı, Özellikleri, Hakkında Bilgi
Hıtâynâme. XVI. yüzyıl başlarında Çin’e giden Ali Ekber’in bu ülkeye dair yazdığı eser.
Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmayan Ali Ekber’in Mâverâünnehir veya Horasan’da yaşadığı, tüccar olduğu ve Çin’e gönderilen bir elçilik heyetinde yer aldığı, bulunduğu bölgenin Şeybânîler veya Safevîler tarafından işgali üzerine Osmanlı ülkesine göç ettiği tahmin edilmektedir (Aka, L/197 (1986|. s. 605). Müellif muhtemelen XVI. yüzyıl başlarında Çin’e gitmiş, 1506-1508’lerde orada bulunmuş ve dönüşünde izlenimlerini kaleme alarak 1516’da Yavuz Sultan Selim’e, ardından da Kanunî Sultan Süleyman’a sunmuştur.
Yirmi bir bölümden oluşan eserde Çin’in sınırları, merkezî idaresi, saltanat sistemi, yerleşim yerleri, iklimi ve coğrafî yapisi. dinleri, gelenekleri, şehirleri, posta sistemleri, yabancıları kabul usulleri, ordu teşkilâtı, hazineleri, imparatorluk sarayları, hapishaneleri, resmî bayramları, devletin İdarî bölgeleri, tarım ve bahçıvanlığı, ilmive sanatı, eğlenceleri, kanunları ve eğitim sistemi. Batı dünyasıyla münasebetleri, İslâmiyet’in Çin’deki durumu, Çİnliler’in bozkırlı insanlarla, Tibetlilerle ve Hİntlİler’Ie münasebetleri, tapınakları, sikkeleri ve kâğıt paraları, hukukları, resimleri ve resim koleksiyonları, başşehirlerin deki festivalleri, takvimleri, Çin tarihinin devirleri, batı bozkırlarında yapılan savaşlar hakkında bilgi verilmektedir. Çağdaş Ming hanedanının yıllığından alınan bu bilgilerin genellikle abartılı olduğu anlaşılmaktadır.
Ali Ekber’in eserini yazarken daha önce İslâm âleminde Uzakdoğu’ya ve bilhassa Çin’e dair yazılmış kitaplardan, özellikle Umurlular tarafından 1419’da Çin’e gönderilen elçilik heyetine Şâhruh’un oğlu Baysungur adına katılan Gıyâseddin Nakkaş’ın 14Z2’de kaleme aldığı Mcd’i-bü’l-letâ*if”ı ile 851’de Çin’e giden Süleyman et-Tâcir’e atfedilen Ahbârü’ş-Şîn ve’l-Hind adlı eserden faydalandığı tahmin edilmektedir {İA, I, 318}. Hıtâynâme, 1500’lü yıllarda Çin’in durumu hakkında yer yer oldukça değerli bilgiler vermesi yanında Yavuz Sultan Seiim’in Uzakdoğu’ya karşı olan ilgisini de göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Süleymani-ye Kütüphanesi’nde bazı nüshaları bulunan eserin (Âşir Efendi, nr. 249; Reîsül-küttâb Mustafa Efendi, nr. 609, 610) Kahire’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de de bir nüshası vardır (Mecâmiu Fârisî, Tal’at, nr 17, vr. 67-128).
Farsça kaleme alınan Hıtâynâme, III. Murad zamanında (1574-1595) kimliği meçhul bir kişi tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Mukaddimesinde “Hıtâ ve Ho-tan ve Çin ve Mâçîn mülûklerinin kanunnâmesi” olduğu belirtilen bu çevirinin Tercüme-i Kanunnâme-i Hıtâ ve Hotan ve Çin ve Mâçîn adıyla Süleymani-ye Kütüphanesİ’nde kayıtlı bulunan nüshası (Esad Efendi, nr 1852) 995 (1587) tarihini taşımaktadır. Hitay veya Hıtâ, San Nehir ile Çin Şeddi arasındaki bölgenin adı olup merkezi Pekin idi. Hoten, Tlırfan’ın güneybatı eyaleti durumundaydı ve İslâm kaynaklarında bütün Kuzey Çin ve Doğu Türkistan’ı içine alacak şekilde kullanılıyordu. Çin veya bazı nüshalarda geçen Mâçin ise (SanskritçeMaha-Çin: Büyük Çin) Çin’in geri kalan kesimini ifade ediyordu. Bazı nüshaları Kanûnnâme-i Çîn ü Hıtâ adını taşıyan (Ali Ek-ber Hıtâî, neşredenin önsözü, s. 19, krş. Keşfü’z-?unün, II, 1314) Türkçe tercüme, 1270 (1854) yılında İstanbul’da Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun Matbaası’nda Tercüme-i Târih-i Nevâdir-i Çîn ü Mâçîn adıyla basılmıştır.
Hıtâynâme 1883 yılında Ch. Schefer tarafından incelenmiş (bk. bibi.), ardından H. Leberecht Fleischer eserin Türkçe tercümesinin ilmî değerini ortaya koymuştur (bk. bibi). Paul Ernest Kahle Hı-tâynâme’rnn diğer Farsça nüshaları üzerinde çalışmış (“Eİne Islamische Quelle über China um 1500”, AO, XII 119431, s. 91 -110) ve 1948 yılında Âşir Efendi nüshasını esas alarak Zeki Velidi Togan’m yardımıyla eseri yayıma hazırlamış, ancak bu çalışma basılmamıştır. Eserin Farsça tam metni. Kahire nüshası esas olmak üzere çeşitli nüshalardan faydalanılarak ortaya konmuş, bir değerlendirme yazısı, Türkçe tercümenin tıpkıbasımı ve Çin’le ilgili diğer bazı eserlerle birlikte îrec Efşâr tarafından Tahran’da yayımlanmıştır (1357 hş., 1372 hş.; eserle ilgili çalışmalar için bk. Aii Ekber Hıtâî, s. 22-29).
TDV İslâm Ansiklopedisi