Üretici – Dönüşümsel Dilbilgisi Kuramı

Üretici – Dönüşümsel Dilbilgisi Kuramı

Chomsky’nin I957’de Syntactic Structures (“Sözdizimsel Yapılar”) kitabıyla ortaya koyduğu üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramı, 1965’te çıkan ve kısaca Aspects diye anılan Aspects of tbe Theory of Syntax (“Sözdizim Kuramının Çeşitli Yönleri”) adlı yapıtında bazı değişikliklere uğrayarak daha kapsamlı bir dilbilim kuramı haline gelmiştir. Chomsky, Saussure’ün dil yaklaşımında rastlanan dil (lan-gue) ve söz (parole) ayrımlarına çok yakın olan, dilin kullanılışı (dilsel edim) ile bir dilin dizgesinin bilinçsiz olarak bilinmesi (dilsel edinç) ayırımlarını getirmiştir. Bir dilin dilbilgisi, o dili anadili olarak .konuşanların ı dilsel edinçlerini betimleyen, sözdizimi, sesbilim ve anlambilim kurallarından oluşur. Sözdizimi kuralları, bir dilde dilbilgisi bakımından düzgün kurulabilecek bütün tümceleri üretmelidir; sözdizimi kuralları dilin “yaratıcı” ve “üretken” niteliklerini yansıttığı için “üretimseT’dir. Buna karşı, sesbilim ve anlambilim kuralları yorumsaldır; sözdiziminin ürettiği yapılara sesçil (phonetic) ve anlamsal yorumlar getirir. Bir dilbilgisinin sözdizimi bölümünde iki tür kural vardır: a) öbek yapısı kuralları (phrase-structure rules) ve b) dönüşümler (transformations). Öbek yapısı kuralları bir tümcenin derin yapısını (deep structure) belirler; bu kurallar tümceyi oluşturan öbeklerin sırasını ve iç yapılarını ve bu öbeklerdeki sözcüklerin ulamlarım (category) gösterir. Ayrıca derin yapıda, bir tümcenin anlamını verecek olan sözcükler de yer alır; bu da, sözlükten (lexicon) sözdizimsel derin yapıda belirlenen ulamlara uygun sözcüklerin seçilip yerleştirilmesiyle gerçekleşir. Böylece bir tümcenin anlamı onun derin yapısından elde edilir. Öbek yapısı kuralları dilsel edincin bütün yanlarını yansıtmadığı için bir ikinci tür kurala, yani dönüşümlere gerek vardır. Dönüşümler, öbek yapısı kurallarının ürettiği derin yapılara uygulanır ve bu yapılarda çeşitli değişiklikler yapılarak -silme (deletion), yer değiştirme, katma (adjunction) vb. gibi- dilin yüzeysel yapıları türetilir. Dönüşüm kuralları derin yapıda belirlenen tümcenin anlamını değiştirmez. Örneğin, öbek yapısı kuralları biri pencereyi açtı tümcesini üretir. Bu derin yapıya edilgenleştirme dönüşümü uygulanarak, pencere açıldı yüzeysel yapısı (surface structure) elde edilir. Bu dönüşümün, derin yapının belirlediği anlamı hiçbir biçimde etkilememesi gerekir, yani biri pencereyi açtı ile pencere açıldı tümcelerinin derin yapısı aynı olduğu için anlamları da aynıdır. Ancak, Chomsky daha sonraları dönüşümlerin tümcenin anlamını farklılaştırdığını kabul ederek, bir tümcenin anlamının hem derin yapıdan, hem de yüzeysel yapıdan elde edildiği görüşünü benimsemiştir. Aspects’ten sonra bu kuram üstüne çeşitli dergilerde yazmayı sürdüren Chomsky, yüzeysel yapının anlama katkısını kabul etmenin dışında, İngilizce’de olduğunu ileri sürdüğü dönüşümlerin sayısını da oldukça azaltmıştır.

Chomsky’nin son yıllardaki çalışmaları bütün dilleri kapsayacak olan evrensel dilbilgisi kuralları ve bu kurallara getirilebilecek kısıtlamalar üzerinedir, insan dilini, insan anlığının doğuştan var olan bir özelliğine bağlayan Chomsky için bütün dillerin, soyut, bir düzeyde de olsa, ortak bir sistemi vardır. Bunu elde etmek için de, biçimsel olarak en iyi betimlenebilen sözdiziminden başlanmalıdır. Üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramı, anlambilimi fazla dikkate almaması gibi çeşitli zayıf yanlarına karşın, dile yönelttiği sorularla dilbilimde çığır açmış, birçok yeni kuramın gelişmesine neden olmuştur.

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi