Nefis (Nefs)

Can, ruh, kalb, bir şeyin zâtı ve kendisi.

İslâm mütefekkirleri, çoğunlukla, “Nefs” tâbirinin, birbirinden farklı iki manâya geldiğini belirtmişlerdir:

• İnsandaki “şehvet” ve “gazab” notiflerinin menşei, prensibi olan güce “Nefs” denir (bk. Gazab, Şehvet).

Daha ziyade mutasavvıflar, “Nefs” tâbirini bu manâda kullanmışlar ve kötü sıfatları kendisinde toplayan bu nefs ile mücâhedeyi, tasavvufî ve ahlâkî gelişmenin bir gereği kabul etmişlerdir. Kur’ân’da ve hadîslerde Nefs” kelimesi bu manâda da kullanılmıştır (bk. Nefs ile Savaş).

• Diğer manâsıyla “Nefs”, “Rabbanî-ruhânî latif bir unsur”, basit (bk. Cevher) cisim değildir; duyu organlarıyla algılanamaz; mekanda yer kaplamaz; fânî değildir.

Mutasavvıflar başta olmak üzere bazı mütefekkirlerce bu son manâsıyla “Kalb”, “Ruh” ve “Akl” tâbirleri ile aynı şeyi ifade etmek üzere de kullanılabilen “Nefs” sayesindedir ki insan, ilâhî emirlere muhatab olur; mükellef ve mes’ul tutulur; düşünme ve bilgi edinme yeteneğine sahib olur, duyular-üstü âlem hakkında idrak ve tefekkür gücü kazanır ve varlığını bu dünyanın ötesinde de sürdürür.

İbn Sina’ya göre insânî nefs ile cesed arasında esaslı hiçbir alâka yoktur. Gazzâlî’ye göre beden ve nefs, karşılıklı te’sir ve teessür halindedirler. Çünkü “Allah nefsi, insanoğlunu imtihan etmek için yaratmıştır. Fakat, eğer nefs, bedenden mücerred (soyut) olarak yaratılmış olsaydı kendisinden isyân sâdır olmazdı.”

Tasavvufta yedi nefis ayırd edilmiştir:

1. Nefs’i emmâre. Üzerinde durduğumuz nefis bu.
2. Nefs-i Levvâme: Kötülükte bulununca kendini kınayan ayıplayan, pişmanlık duyup tevbeye yönelmeyi telkin eden nefis.
3. Nefs-i mülhime: iyiliği ilham eden, iyiliğe teşvik eden nefis.
4. Nefs-i mutmainne: İyiden iyiye inanca eren, tatmin olan, manevi doyuma, huzur ve rahata eren kötü sıfatlardan arınmış, güzel ahlakla bezenmiş nefis.
5. Nefs-i Raziyye: Allah’tan razı olan, ondan gelen her şeyi kabullenen nefis,
6. Nefs-i marziyye; Allah’ın kendisini hoşnud ve razı olduğu nefis.
7. Nefs-i zekiyye veya safiyye: Bütünüyle arınmış, her türlü kusur ve kötülüklerden kurtulmuş nefis.