Musa Carullah Bigiyef Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

Mûsâ Cârullah (1875-1949) Tatar âlimi ve düşünürü.

Aslen Güney Rusya’da Penza ilinin Cembar ilçesine bağlı Kikino köyünden olup sonradan Don nehri kıyısındaki Rostov şeh­rine yerleşen bir aileye mensuptur. Mûsâ Cârullah bu göç sırasında Rostov yakının­daki Novoçerkassk şehrinde doğdu. Baba­sı, zengin bir köylü iken dinî bilgisi ve Rus­ça bilmesi sebebiyle Don Oblastı’nda ahund tayin edilen Molla Cârullah, annesi Damolla Habîbullah Hazret’in kızı Fâtıma Hanım’dır.

Mûsâ Cârullah Bigi, az sayıda müslümanın yaşadığı, canlı bir iş ve ticaret merke­zi olan Rostov’da bir Rus okulunda ve bir süre medresede okuduktan sonra 1888 yılında Kazan’a giderek Kül Buyı (Göl Bo­yu) Medresesi’ne girdi. 189S’te Mâverâünnehir’e geçip Buhara medreselerinde eği­tim gördü. Damolla İvaz Efendi ve Damol­la İkram Efendi’den fıkıh ve felsefe, Da­molla Mîr Şerif Efendi’den riyaziye ders­leri aldıktan sonra lise tahsilini tamamla­mak için Rostov’a döndü. Üniversiteye baş­vurusu kabul edilmeyince yaklaşık on beş yıl sürecek olan dinî tahsil amaçlı seyahat­lerine başladı. İlk olarak gittiği İstanbul’­da Mühendis Mektebi’ne yazıldıysa da ar­dından vazgeçip İslâmî ilimlere yöneldi. Ancak İstanbul’da umduğunu bulamayınca Kahire’ye geçti, Kahire’de üç yıl kalarak fıkıh ve hadis okudu. Mushaflar ve Kur’an tarihi üzerine çalışmalarının yanında Mu­hammed Abduh ve Muhammed Bahît ile tanıştığı, hatta kendilerinden ders aldığı kaydedilir. Daha sonra gittiği Mekke ve Medine’de hadis ve fıkıh araştırmalarına devam etti. Hicaz’dan Hindistan’ın Diyû-bend şehrine, oradan Şam ve Beyrut’a geçti. Seyahatleri esnasında Arapça ve Farsça’sını geliştirdi. Gezip gördüğü med­reselerde hayal kırıklıkları yaşadı, ezber ve taklide dayalı eğitim sistemine karşı İslâ­mî ilimlerde ıslah ve yenilik fikirlerinden etkilendi.

1904 yılında Rusya’ya dönerek Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne mi­safir öğrenci olarak devam etti. Arkadaşı Abdürreşid İbrahim’in çıkardığı Ülfet [Petersburg, Aralık 1905 – Haziran 1907] ve et-Tilmîz adlı gazeteler yanında el-Islâh [Kazan, Ekim 1907-Temmuz 1909] ve el-Asrü’l-cedîd [Uralsk, Ocak 1906 – Ocak 1907] gibi yenilikçi gazete ve dergilerde Rusya müslümanlarının siyasî faaliyetleri, insan hakları, mektep ve medreselerin ıs­lahı gibi konularda yazılar yayımladı. 1905′-ten itibaren Rusya’nın Türk asıllı aydınla­rının başlattığı siyâsî faaliyetlere aktif ola­rak katıldı. Ocak 1906’daki II. kongrede başkâtip oldu. Ağustos 1906’da yapılan III. kongrede Rusya Müslümanları İttifakı teşkilâtının merkez komitesine seçildi.