(1806-1889) İtalyan siyaset adamı ve şarkiyatçı.
Yaşamı
Genç yaşta siyasete atıldı ve doğduğu yer olan Sicilya adasının bağımsız olarak İtalya’dan ayrı kalmasına çalıştı; ancak girişiminde başarı elde edemedi ve 1849’da Paris’e sürgüne gönderildi. Burada bulunduğu sıralarda fikir ve çalışmaları yeni bir istikamet kazandı. Sicilya’nın tarihte bakımsız, geri kalmış, ihmale uğramış küçük bir ada olmadığını, aksine büyük medeniyetlere kaynak teşkil etmiş önemli bir yer olduğunu öğrenip çalışmalarını bu yöne kaydırdı ve Antikçağdan çok İslâm hâkimiyeti dönemini incelemek gerektiğine inandı. Sürgün yılları onun için çok faydalı oldu, zira çevresinde geniş bir ilim muhiti buldu; tanınmış şarkiyatçılardan Reinaud’nun ekolünü tanıdı, ayrıca Quatremere ve De Slane ile olan dostluklarını ilerletti. Arapça öğrenerek ana kaynaklar üzerinde çalışmaya başladı ve ilk eserlerini bu yıllarda kaleme aldı. Amari sürgün yıllarında, İtalya’nın bağımsız küçük devletler halinde kalmayıp bir tek yönetim altında birleşmesinin daha faydalı olacağı kanaatine vardığı için 1859’da vatanına dönerek bu alanda çalışmalara başladı ve basanlarından dolayı 1861’de ilk kurulan senatoya üye seçildi. 1862-1864 yılları arasında da eğitim bakanı olarak ülke çapında ilk eğitim öğretim reformlarının gerçekleştirilmesini sağladı. Aynı tarihlerde ilmî çalışmalarını da hızlandırdı. Arap İslâm kaynaklarına eğilerek bu eserlerin Sicilya ve İtalya hakkında verdikleri bilgileri toplayıp doğduğu yerle ilgili büyük bir eser yazdı; çok Önemli kayıt ve kaynakların da tahlilî yayımlarını gerçekleştirdi. Ayrıca İtalyan arşivlerine inerek buralarda bulunan Arap ülkelerinden gelme vesikaları inceleyip yayımlamış ve bu alanda öncü sayılmıştır.
Eserleri
İslâm araştırmaları sahasında büyük bir şöhreti bulunan Amari’nin eserleri birkaç ana bölümde toplanabilir:
a) Kitap Çalışmaları.
1) Storia dei Musulmani di Sicilia (Sicilya müslümanlan tarihi). 18S4-1872 yılları arasında Firen-ze’de (Floransa) üç cilt olarak yayımlanan bu eserin ilk cildinde Sicilya’nın Eskiçağ ve Ortaçağ dönemleriyle ilk İslâm akınları üzerinde durmuş ve özellikle 827’de Sicilya’ya ve daha sonra da İtalya topraklarında Taranto ile Bari şehirlerine yapılan ilk akınları anlatmıştır. II. cilt XI. yüzyılda müslümanlann Sicilya adasına nasıl sahip olduklarını, III. cilt ise İslâm egemenliğinin son yıllarını ihtiva etmektedir. Bu eserde olaylar zinciri yanında müslümanlann bilhassa Batı Akdeniz’de ne gibi roller oynadıkları, ekonomiye, kültüre, günlük hayata ve güzel sanatlara ne gibi yenilikler getirdikleri de açıklanmıştır. Amari bu eserinde basılmamış pek çok Arap kaynağından faydalanmış ve aynı zamanda bunları Batılı kaynaklarla da karşılaştırmıştır. Böyle bir çalışma nâdir görüldüğü için eser İlim âleminde büyük yankı uyandırdı ve az sayıda basılan nüshaları kısa zamanda tükendi. Eserin, 1933-1939 yıllarında tanınmış Arap dili ve edebiyatı uzmanı Carlo Alfonso Nallino tarafından gözden geçirilen yeni bir yayımı, iki cildi ikişer bölümden oluşan üç cilt halinde beş kitap olarak gerçekleştirildi; bu neşrin 1980 yılında fotomekanik usulle bir baskısı daha yapıldı. Bir tarihçi tarafından yeniden ele alınması gerektiği hususu üzerinde durulmakla beraber eser çok değerli kaynaklar arasında sayılmaktadır, z. Bibüoteca ara-bo-sicula (Sicilya üzerine Arap kaynakları). Sicilya adasından bahseden Arap tarihçi ve coğrafyacıları üzerinde durmaktadır. Eser. 1880de basılan ilk cildinden sonra Leipzigde bir ek ve 1889 da da Torino’da ayrı bir ek daha yayımlanmak suretiyle uzun sürede tamamlanmıştır.
b) Kitabe Çalışmaları.
Le epigrafi arabiche di Sicilia. Trascritte, tradotte eillusrate(Sicilya’nın Arapça kitabeleri çeviri yazı,tercüme ve resimler).Palermo’da 1875,1879 ve 1885 yıllarında üç ince cilt halinde yayımlanmış ve bu yayının 1971’de yine aynı şehirde Francesco Gabrieli trafından yeni bir baskısı yapılmıştır.
c) Arşiv Metinleri Üzerindeki Çalışmaları.
Amari 1863 ve 1867 yıllarında Floransa,1873’te Cenova arşivlerinde bulunmuş ve buralardaki malzeme içinden Arapça olanları seçerek yayımlamıştır.
1) Diplomi rabi del Reale Archivio Fiorentino,Testo originale con la traduzione letterale e illustrazioni Floransa Kraliyet Arşivi’ndeki Arap vesikaları, Asli metin ile tam tercüme ve resimler). 1863’te Floransa’da yayımladığı bu eser için 1867’de de bir ek(appendice)hazırlamıştır.
2) Nuovi ricordi arabici su la stria di Genova (Cenova tarihi üzerine yeni Arap vesikaları), Atti della Societa ligure di Storia Patria, 4-5 (1873), s.551-563 Aynı dergide bu makalesine ek olarak ikinci bir çalışması daha yayımlanmıştır.Aggiunte e correzioni ai Nuove ricordi
Vesikalar üzerindeki çalışmaları ile Avrupa’da öncü sayılan Amari,Arap kaynaklarını tenkit süzgecinden geçirerek kaleme alınışları sırasında uyulan usullerı de tesbit etmiştir;Dei titoli che usava la cancelleria de Sultani d’Egitto nel secolo 14 scrivendo ai reggitori di alcuni stati itiliani Mısır sultanlarının divanında 14. asırda bazı İtalyan devletlerinin yöneticilerine yazılmış vesikalarda kullanılan başlıklara dair. Memorie della R. Accademia dei Lincei. Classe di Scienze Morali, serie 3,12 (1884), s. 507-534.
Amari, İdrisi ve İbn Havkal gibi Avrupa hakkında bilgi veren İslam coğrafyacıları üzerinde de durmuş,ayrıca 1857 yılında Kur’an’ı Kerim’le ilgili bir bibliyografya denemesi yapmıştır.Bunlardan başka Hollandalı müşteşrik R.Dozy ile beraber yürüttüğü çalışmalar sonunda,onun İspanya’daki İslam kültürünün ortaya çıkarılmasına katkıda bulunmasını saglamıs ve boylece aynı yıllarda muslumanların Akdeniz’de oynadıkları önemli rol büyük ölçüde gözden geçirilerek yeniden ve başlangıcından itibaren değerlendirilmiştir.
Ammari’nin çalışmaları o daha hayatta iken takdir edilmiş ve onun başlattığı araştırmalara sonradan Roma’da ve Palermo’da geliştirilen İslam dünyaso ile ilgili çalışmalarla yeni bir hız ve yön verilmiştir. Eserleri pek az İtalyan edebiyat ve kültür adamına uygulanan bir metotla edizione nazionale(milli neşir)seviyesinde ele alınmış ve ayrıca onun için 100.doğum yıldönümünde armağan çıkarılmıştır.
Amari, adına armağan yayımlanan ilk müteşrik olup ölümünün 100.yılı münasebetiyle de çeşitli toplantılar yapılmış ve eserlerinden bır kısmı yeniden derlenip yayımlanmıştır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi