Mecazul Kuran – Ebu Ubeyde Konusu, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Mecâzü’l-Kur’ân. Ebû Ubeyde Ma’mer b. Müsennâ’nın (ö. 209/8241?]) Kur’ân-ı Kerîm’in filolojik yorumuna dair eseri.

Garîbü”l-Kur’ân ve meâni’l-Kur’ân türü eserler arasında, Kur’an’da geçen garîb kelime ve tabirlerin filolojik tefsiriyle Kur-‘an’ın üslûp özelliklerinin mecâzü’l-Kur-‘ân” adıyla ilk ele alındığı eserdir. Mecâzü’l-Kur’ân, Ğaribü’l-Kur’ân, Mecâni’l-Kur’ân, İ’râbü’l-Kur’ân adlarıyla müel­life nisbet edilen dört ayrı eserin muhtevası dolayısıyla veya bazı yazma nüshalarında müstensihlerce verilmiş farklı isimler sebebiyle Mecâzü’l-Kur’ân’ın değişik ad­lan olduğu anlaşılmaktadır. Kitap, Ebû Ubeyde’nin öğrencisi Ali b. Mugire el-Esrem’in hocasına okuyup icazet aldığı rivayetiyle günümüze intikal etmiştir. An­cak yazma nüshalar arasındaki bazı fark­lılıklar eserin başka rivayetlere de dayan­dığı izlenimi vermektedir. İslâm fetihleri sırasında ana dili Arapça olmayan unsur­ların İslâm’a girmesiyle Kur’an’ın anlam ve üslûp bakımından anlaşılmasında or­taya çıkan problemlerin Kur’an’da geçen garîb kelimeler ve mecazi tabirler üzerin­de odaklandığını gören Ebû Ubeyde ese­rini bu ihtiyaca cevap vermek üzere kale­me almıştır.

Bir mukaddime ile başlayan ilk kitap sayılan Mecûzü’l-Kur’ân’ın mukaddimesi ulûmü’l-Kur’ân, garîbü’l-Kur’ân ile Arap dili ve belagatı açısından çok değerli olup râvi Esrem tarafından ilâve edilmiş olması muhtemel görülmektedir. Mukaddime­de Kur’an kelimesinin Allah’ın kitabının adı olduğu belirtilerek bunun etimolojik ve semantik açıklaması yapıldıktan sonra furkân, sûre ve âyet terimleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca Fatiha sûresi ve bu sûrenin diğer isimleri hakkında bilgi ve­rilmiş, mecaz anlayışından ve mecaz kap­samına giren hususlardan söz edilmiştir. Ebû Ubeyde’ye göre sarf ve nahiv ilimle­rinin konularından olan, kelimelerin eti­molojik ve morfolojik yapılan ile i’rab yön­leri mecaz kapsamına girdiği gibi ihtisar. İzmâr, hazif, tekrar, tekid, takdim-tehir, istiare, teşbih, temsil, teşhis-intak, kinaye vb. belagat ilminin konusuna giren hususlar da bu kapsama dahildir. Bu se­beple mecaz, hakikatin karşıtı olmaktan çok Araplar’in Arap dilini kullanım şekil­leri ve ifade tarzları, filolojik izahlar, tef­sir ve te’vil anlamındadır.