Çivizade Muhyiddin Mehmed Efendi Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi
Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi, (ö. 954/1547) Osmanlı şeyhülislâmı.
881’de (1476-77) doğdu. Menteşe vilâyetinden yetişen müderris ve hattat Çivi İlyas Efendi’nin oğludur. Küçük yaşta babasının ölümü üzerine amcasının himayesinde İstanbul’a gitti. Sarı Görez Mehmed b. Hamza, Molla Bâlî, Tâcîzâde Sadî Çelebi ve Fenârîzâde Muhyiddin Efendi’den ders aldı; bu arada Kara Bâlî Efendi’ye intisap ederek onun muîdi oldu. Daha sonra ders vermeye başlayan Çivizâde Edirne’de Beylerbeyi, Bursa’da Ahmed Paşa ve Ferhâdiye medreselerindeki müderrisliği sırasında dikkati çekti. Ahmed Paşa’nın (ö. 1524) yeni inşa ettirdiği Çorlu Medresesi’nin değerli bir âlime tevcih edilmesiyle ilgili ferman üzerine burası Çivizâde’ye verildi. Ancak bir süre sonra Ahmed Paşa’nın Mısır’da valiliği sırasında isyan ettiğini Öğrenince bir hainin medresesinde ders vermeyi reddederek İstanbul’a döndü. İstanbul’da Mahmud Paşa Medresesi, Edirne’de Üç Serefeli Medrese ve tekrar İstanbul’da Sahn-ı Semân Medresesi’nde müderrislik yaptı. Bu sonuncu göreve tayini oldukça zorlu bir mücadele sonrası gerçekleşmişti. 935’te (1528-29) Sahn Medresesi boşalınca Çivizâde ile birlikte Kılıççızâde İshak Çelebi ve İsrâfilzâde de müracaat etmiş, Rumeli kazaskeri Fenârîzâde Muhyiddin Efendi ile Anadolu kazaskeri Kâdirî Çelebi her üç adaydan, müsabaka imtihanı için belirlenen konularda birer risale yazmalarını istemiş, imtihanda Çivizâde’nin et-Telvih’in “ta’n-ı râvî” bahsine dair yazdığı risalenin üstünlüğü açıkça görülünce bu göreve getirilmişti. Buradaki müderrisliği sırasında, bâtını fikirlerinden dolayı öldürülen Oğlan Şeyh (İbrahim Ma’şükî) katlinden bir süre önce ondan yardım talep ederek halk arasında fitne ve huzursuzluğun arttığını, fikirlerinin incelenerek suçlu bulunması halinde idam edilmesini istemişti.
Çivizâde Muhyiddin daha sonra kadılık mesleğine geçti ve 934’te (1527-28) Mısır kadılığına tayin edildi. Burada bulunduğu sırada birçok cami ve medresenin tamirini sağlayarak halkın takdirini kazandı. 1537’de Anadolu kazaskerliğine getirildi. Sadî Çelebi’nin ölümü üzerine 21 Şubat 1539 tarihinde şeyhülislâm oldu. Üç yıl dokuz ay bu görevde kaldıktan sonra 1542de 200 akçe emekli maaşı ile azledildi. Şeyhülislâmlık makamından azledilmezlik prensibi böylece ilk defa Çivizâde’nin azliyle bozulmuş oluyordu. Kefevî. Çivizâde’nin dürüstlüğü ve ilmî yeterliliğinden bahsettikten sonra bazı konularda çok sert bir tutum takındığını ve alışılagelenin dışında fetvalar verdiğini, azlinin de bu yüzden olduğunu belirtir. Çivizâde’nin Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi İslâm tasavvufunun en tanınmış şahsiyetlerini aşın şekilde tenkit etmesi, para vakfı (vakf-ı nüköd) meselesine karşı çıkması, bilhassa abdest alırken mest üzerine mesh yapılması konusundaki sert muhalefeti tartışmalara yol açmış ve başta Ebüssuûd Efendi olmak üzere birçok âlimle fikir ayrılığına düşmüştür. Rumeli kazaskeri olan Ebüssuûd Efendi, önceki fakihlerin görüşlerine aykırı bulduğu Şeyhülislâm Çivizâde’nin bazı fetvalarını Dîvân-ı Hümâyun’a getirerek ilmî açıdan reddetti. Bu gelişmeleri yakından takip eden Kanunî Sultan Süleyman vezirlere emir verip bu konulan görüşmek üzere ulemâyı toplantıya çağırmalarını istedi. Devrin âlimleri sonuçta Çivizâde’nin hatalı olduğu kanaatine vardılar ve ferman gereği bu görüşlerini imzalı olarak da sundula1″.
Çivizâde azledildikten sonra 950 (1543-44) yılında oğlu Mehmed Efendi ile birlikte hacca gitti. Dönüşünde ikinci defa Sahn-ı Semân müderrisliğine tayin edildi. 952’de (1545) Ebüssuûd Efendi’nin şeyhülislâm olması üzerine onun yerine Rumeli kazaskerliğine getirildi. Ancak bu görevde bulunduğu sırada Kemalpaşazâde’yi bazı görüşlerinden dolayı kötülemesi birçok kimseyi rahatsız etti. Bu husus Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi’ye bildirilerek konunun padişaha arzedümesi istendi. Kanunî, Çivizâde’ye verilecek cezayı Ebüssuûd Efendi’nin takdirine bıraktı. İdam edilme endişesiyle bir çavuşun evinde gizlenen Çivizâde başka bir diyara kaçmaya hazırlanırken çavuş tarafından yapılan bazı görüşmeler sonucu affedildi.
Muhyiddin Efendi Rumeli kazaskeri iken ikindi divanında rahatsızlanarak vefat etti. Fatih Camii’nde Ebüssuûd Efendi’nin kıldırdığı cenaze namazından sonra Eyüp Sultan Türbesi civarına defnedildi.
Eserleri
Çivizâde Muhyiddin Efendi’nin, fetvalarını ve devrin âlimleri arasında tartışmalara sebep olan fikir ve görüşlerini ihtiva eden başlıca eserleri şunlardır: Fetâvâ; Risale ii’l-hudûd ve’t-ta’zîr; Risale ii vakfi’d-derâhîm ve’d-denânîr alâ Risâleti Ebi’s-Suûd; Risale ti’l-mesh ale’l-huffeyn; Risale iî hakkı’d-deveran. Bu eserlerin, para vakfı ve sûfflerin semâ yapması ile (deveran) ilgili çeşitli araştırmalarda kaynak olarak kullanılan risaleler başta olmak üzere özellikle Süleymaniye Kütüphanesi’nde birçok nüshası bulunmaktadır. Çeşitli dönemlerde istinsah edilen bu nüshaların sadece isimlerinde bazı küçük farklılıklar görülmektedir.
Diyanet İslam Ansiklopedisi