Burmalı Minare Cami ve Türbesi Tarihi, Mimari, Özellikleri, Hakkında Bilgi
Burmalı Minare Cami ve Türbesi, Amasya’da XHI. yüzyıla ait olduğu kabul edilen cami ve türbe.
Burmalı Minare Camii, kapısı üstünde bulunan ve oldukça girift bir hatla yazılmış olan kitabesine göre Selçuklu Sultanı Keykubad oğlu Gıyâseddin II. Keyhusrev zamanında (1237-1246) onun emirlerinden Ferruh (veya Ferah) b. Selçuk tarafından yaptırılmıştır. İ. Hakkı Uzunçarşılı’nın okuyuşuna göre kitabede ayrıca kardeşi hazinedar Yûsuf un da adı vardır. Kitabedeki “amere” kelimesini tamir anlamında kabul eden bazı yazarlar, Burmalı Minare Camii’nin Ferruh Bey tarafından tamir ettirildiğini sanmışlardır. Halbuki bu kelime yeni yapılan, imar edilen her türlü eser için kullanılır. V. Cuinefnin, bu caminin esasının Komnenos sülâlesi devrine ait bir Bizans kilisesi olduğunu yazdığına dair Hüseyin Hüsâmeddin Bey’in verdiği bilgi yanlıştır. Adı geçen yazarın eserinde Burmalı Minare Camii’ne hiçbir atıfta bulunulmadan sadece Amasya’da Komnenos sülâlesi devrine ait bir kilise kalıntısının bahsi geçer.
Hüseyin Hüsâmeddin Bey’in bildirdiğine göre Ferruh Bey’in damadı İzzeddin Mehmed Pervane Bey 699’da (1299-1300) bir vakfiye tanzim ettirmiştir. Yine onun bildirdiğine göre mütevelliik daha sonra Müeyyedzâdeler’e geçmiş ve cami 999’da (1590-91) zelzeleden zarar görmüş. 1011’de (1602-1603) yanmış, ancak mütevelli Müeyyedzâde Pîrî Çelebi mabedi ihya ettirerek bir ahşap minare yaptırmıştır. Cami 1143’te (1730-31) tekrar yandığında da Hacı Ahmed Efendi tarafından yeniden tamir ettirilerek taştan bir minare yaptırılmıştır. Bu tamirden az sonra 1147’de (1734-35) Hıfzızâde Hacı Osman Faik Efendi camiye bitişik türbenin üst katını kütüphane haline getirmiş, fakat sonraları buradaki kitaplar dağılmıştır. Evliya Çelebi 1646’ya doğru Amasya’yı ziyaret ettiğinde gördüğü ahşap çatılı, minaresi de ahşap, “hücre içindeki tabutlarında bittamam endamlanyla duran birçok kadidler” olan Mahkeme Camii’nden bahseder. Bunun Burmalı Minare Camii olduğu ileri sürülmektedir. Ancak bu teşhis yeteri kadar inandırıcı değildir.
Burmalı Minare Camii uzun süre terkedilerek harap olmaya bırakılmış, 1930’lu yıllarda da Ziraat Bankası’nın tarım aletleri ambarı olarak kullanılmıştır. 1962’de esaslı surette tamir edildiği gibi minaresi tamamlanmış, ihya edilerek ibadete açılmıştır. 1974’te ise kubbeleri bakırla kaplanmıştır.
Burmalı Minare Camii, kıble istikametinde uzanan dikdörtgen bir esasa göre yapılan erken devir eserlerindendir. Orta eksen üzerinde peş peşe sıralanan kiremit örtülü üç kubbeye sahiptir. Örme payelere oturan kemerlerle ayrılan bu bölmeler dışında üç taraftan daha dar mekânlar ortadaki nefı çerçeveler. Giriş cephesinin daha itinalı bir işçilikle kesme taştan yapılmasına karşılık diğer cepheler moloz taşlardan örülmüştür. Burmalı Minare Camii plan bakımından, Amasya’daki Torumtay Camii ile Divriği Ulucamii gibi eserlerde uygulanan plan tipinin daha küçük ve sade bir örneğidir. Girişin bulunduğu duvarda açılan bir kapı bitişik türbenin üst katına geçit verdiği gibi buradan bir merdivenle de girişin hemen içindeki bölümün üstündeki mahfile çıkılır.
Burmalı Minare Camii’nde önemli bir mimari süsleme yoktur. Yalnız evvelce ahşap bir sundurma ile korunduğu kiriş deliklerinden anlaşılan giriş cephesinde taş kapının sivri kemeri kabartma-oyma bir süsleme ile çerçevelenmiştir. Girişin iki yanında birer mihrap biçiminde niş ve köşelerde 3/4 kalınlığında sü-tuncuklar vardır. Kapı açıklığı ise yay kemerlidir. Ayrıca mihrapta lâcivert çinilerden bir çerçeve görülür. Bunun tepesinde dikdörtgen bir çerçeve içinde “amel-i Muhammed b. Mahmûd el-Errânî” yazısı okunmuştur. Ancak Gabriel’in kanaatine göre bu şahsın caminin mimarı mı, sadece mihrabın yapıcısı mı, yoksa çinileri yapan usta mı olduğu anlaşılamamıştır.
Caminin giriş cephesinin sağ tarafında ayrı olarak yapılmış olan minarenin, Hüseyin Hüsâmeddin Bey’in verdiği bilgilerin ışığında, 1143 yılında (1730-31) Hacı Ahmed Efendi tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir. Ancak Orta Asya Türk minare geleneklerinin devamı olan gövdesi burmalı böyle bir minarenin, Osmanlı sanatına Batı tesirlerinin sızmaya başladığı geç bir dönemde yapılmış olabileceğine inanmak zordur. İyi bir tarihçi olmakla beraber hiçbir hususta kaynak göstermeyen Hüsâmeddin Bey’in bu cami ite Evliya Çelebi’nin Mahkeme Camii’ni aynı bina olarak kabul etmesi yanlışlığa sebep olmuş olabilir. Bizim kanaatimize göre Burmalı Minare Camii’nin minaresi XVIII. yüzyılın değil, devrinin veya erken Osmanlı döneminin yapısıdır.
Minare eski Selçuklu kümbetlerinde olduğu gibi köşeleri üçgen pahlı, kesme taştan bir kürsü üzerinde yükselir. Pabuç kısmında uçları aşağıya dönük sivri kabartmalar halinde başlayan yanm yuvarlak çubuklar ve aralarındaki yivler, bütün gövdede helezonlu biçimde bükülerek şerefe çıkmasına kadar yükselir. Şerefe ve korkuluğu sadedir. Petek kısmı da daha ince çubuklu ve burmalıdır. Sonraları yıkılan bu petek kısmı son tamirde tamamlanmış, üstüne de kurşun kaplı ahşap külah konulmuştur. Bu minarenin en yakın benzerleri Filibe’de Muradiye, Afyonkarahisar’da Gedik Ahmed Paşa, Adana’nın Bahçe ilçesinde Ağca Bey camileriyle İstanbul Şehzadebaşı’n-da Burmalı Mescid’in minareleridir.