Bettanî kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi
Bettanî kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi: (858-929) Arap astronomi bilgini. Gözlem sonuçlarının doğruluğu ve özellikle küresel trigonometri bilgisiyle astronomiyi çağlar boyunca etkilemiştir. Ebu Abdullah Muhammed b. Cabir b. Sinan el- Bettanî, büyük bir olasılıkla 858’de, Sâbiiler’in din ve kültür merkezi olan Harran (Anadolu’da, bugün Urfa ili içinde) ya da dolaylarında doğdu. Önceleri Sâbii dininden olduğu, sonradan İslamlık’ı benimsediği sanılan Bettanî, Harran’dan ayrılıp Fırat ırmağının sol kıyısındaki Rakka kentine yerleşen ailesiyle birlikte orada yaşadı. 877’de başladığı astronomi gözlemlerini yaşamının sonuna değin sürdürdü. 929’da Bağdat’tan dönerken Samarra yakınlarındaki Kasr el-Cis’te öldü. Orta Çağ Avrupası’nda Albatenius ya da Albategni adıyla tanınırdı.
Bettanî’nin, kaynaklarda sözü edilen dört yapıtından yalnız biri, en önemli çalışması olan el-Zic (“Astronomi Tabloları”) çağımıza ulaşabilmiştir. Gözlem sonuçlarını topladığı bu yapıt valnız Arap astronomlarını etkilemekle kalmamış, 12. yy’da Latince’ye çevrilerek Orta Çağ ve Rönesans Avrupası’nda astronominin ve küresel trigonometrinin gelişmesine yön vermiştir. Bettanî tutulum düzleminin eğikliğini, dönencel yılın ve mevsimlerin uzunluğunu, Güneş’in gerçek ve ortalama yörüngelerini çok doğru olarak belirlediği bu yapıtında, Ptolemaios’un gözlem sonuçlarındaki birçok yanlışı da düzeltmiştir. Ilım noktalarının devinmesini göz önüne alarak, Güneş’in yeröte noktasının Ptolemaios’un söylediği gibi sabit olmadığını, bu nedenle ortalama ve gerçek zaman arasındaki farkı veren zaman denkleminin yüzyıllık yavaş bir değişikliğe uğradığını ilk açıklayan Bettanî’dir.
15. yy’da Regiomontanus küresel trigonometri problemlerinin çözümünde büyük ölçüde Bettanî’den yararlanmış, 18. yy’da ise Dunthorne, Ay’ın hareketinin yüzyıllık ivmesini hesaplarken Bettanî’nin Ay ve Güneş tutulmalarına ilişkin gözlemlerine başvurmuştur.
Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, 16. cilt, Anadolu yayıncılık, 1983