Arkhitas (Tarentum’lu) kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi

Arkhitas (Tarentum’lu) kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi: (İÖ 4. yy) Eski Yunanlı bilgin, düşünür ve dev­let adamı. Matematiksel mekaniğin kurucusudur. Güney İtalya’da Tarentum kentinde doğdu. Pythagorasçı olduğundan, İtalya’da Pythagorasçılar’a karşı bir tepki gelişince Yunanistan’a kaçmak zorunda kaldı. Thebai kentinde bir okul kurmuş olan Philolaos’un öğrencisi oldu. Bu okul daha çok Pythagorasçılık’ın bilimsel yönüne ağırlık veriyordu. Bir süre sonra değişen yönetimin Pythagorasçılar’a tanıdığı hoşgörüden yararlanarak italya’ya geri döndü. Pla-ton’la yakın ilişkisi aracılığıyla Tarentum’da yaklaşık bir yıl yöneticilik yaptı. Bu arada Tarentumluların Mesinalılarla yaptığı savaşlarda komutanlık yaptı; birçok kez kenti kuşatmadan kurtardı. Horatius’un kaydettiğine göre, Adriyatik Denizi’ndeki bir deniz kazasında öldü.

Arkhitas ikinci kuşak Pythagorasçılar’dan sayı­lır. Felsefenin yanı sıra doğabilimlerine yönelmesinde öğretmeni Philolaos’un büyük etkisi olmuştur. İÖ 500 yıllarında yaşamış olan Pythagoras’ın, evrendeki her şeyin sayılarla açılanabileceği yolundaki metafizik kuramını, matematik, geometri, mekanik, müzik gibi alanların ilkesi haline getirmiştir. Yakın dostu Pla­ton’un Timaios adlı diyalogunda da belirttiği gibi, Arkhitas tüm varlıkların kaynağı olan sayıların, mate­matiğin atomları olduğunu düşünüyordu. Çağdaşı Demokritos’un atomculuk öğretisinden de destek bulan bu görüşe göre tüm geometrik cisimler nokta­lardan oluşur, noktalar doğrulan, doğrular yüzeyleri, yüzeyler de hacimleri oluşturur. Bu olgudan yola çıkan Arkhitas, kübün iki katının bulunması proble­mini ortaya attı ve İÖ 4. yy’ın büyük matematikçile­ri arasında anılmaya başladı. Eratosthenes’in aktardı­ğına göre, bu problemi, dönen üç yüzeyin kesişmesiyle çözümledi. Bu problem daha sonra Khioslu Hippokrates tarafından basitleştirildi. Aritmetik ve geometrik dizilerin özelliklerini de inceleyen Arkhi­tas, Eukleides geometrisinin öncülüğünü yapmıştır. Eukleides’in Stoikheia (“Elemanlar”) adlı yapıtının 8. cildinde Arkhitasın çalışmalarından izler bulmak olasıdır.

Arkhitas, o çağın hemen tüm bilginleri gibi müzikle de ilgilendi. Tüm evrende zıtların bir uyum içinde var olduğunu ileri süren Pythagorasçılar, bu uyumun da sayılarla ifade edilebileceğini düşünüyor­lardı. Müziksel uyumun öğeleri olan aralıkların, tonların (pes ve tiz gibi) sayısal olarak gösterilebilece­ğini ve orantısal bir sistem içinde var olduğunu ileri sürdüler. Yarım ve tam ses aralıklarını içeren diatonik dizinin aralıklarını hesapladılar. Philolaos, özellikle oktavlar ve harmoni üzerinde çalıştı. Arkhitas ise sadece yarım ses aralıklarından oluşan kromatik diziyi hesapladı. Ayrıca, Eski Yunan müziğinin teme­lini oluşturan ve yarım seslik aralıkları da belli oranlarla bölünen bir dizi üzerinde çalıştı. Arkhitas sesin doğasının titreşimden kaynaklandığını bulmakla birlikte, bir yanılgıyla, sesin perdesinin yaydım hızına bağlı olarak değiştiğini ileri sürdü.

Mekanik biliminin de kurucusu olarak kabul edilen Arkhitas, buharla ya da basınçlı havayla kendi kendine hareket edebilen bir tahta güvercin yaptı. Bilinen ilk otomat örneklerinden olan bu buluşu, daha sonra suyla ve çeşitli ağırlıklarla çalışabilen öteki buluşlar izledi.

Arkhitas sayılar kuramını toplumsal ilişkilere de uygulamaya çalıştı. Zengin ve yoksul arasındaki farkı, akılcı bir hesap sistemiyle en aza indirgemeye çalıştı. Bunun için birtakım vergi ve seçim sistemleri geliştir­di, idealist bir yaklaşımla gerçekleştirmeye çalıştığı bu düşüncesinin yanı sıra evrenin sonsuz genişlediğini savunan Pythagorasçı görüşü yeniden gündeme getir­di. Döneminde, Tarentum okulu ile Platon’un Akademia’sı arasında yakın bir ilişki olduğundan, Arkhi­tasın bilimsel bulgu ve yaklaşımları Platon’u da etkiledi. Astronomiyle de uğraşan Arkhitas, müzik, matematik, astronomi gibi alanlarda, eşyanın ilkeleri, ruh, bilgelik, ahlak, erdem, zıtlar, tümeller ve katego­riler gibi felsefe konularında birçok kitap yazdı. Bunun dışında, eğitim, tarım, kanun ve adalet kav­ramları üzerine de yapıtlar vermiştir. Ancak, matema­tik dışındaki bu yapıtların başka yazarların ürünü olması da olasıdır.

Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, 8. cilt, Anadolu yayıncılık, 1983