Miftahus-Saade – Taşköprüzade Konusu, Özellikleri, Hakkkında Bilgi

Miftâhu’s-sa’âde. Taşköprizâde Ahmed Efendî’nin (ö. 968/1561) ilimler tarihi ve tasnifiyle ilgili Arapça biyobîbliyografik ve ansiklopedik eseri.

Tam adı Miftâhu’s-sa’âde ve mişbâhu’s-siyâde ti mevzûcâti’l-iulûm olan kitap Osmanlı ilim zihniyetinin beslendiği birikim ve literatürü belirtmesi, bu ilim muhitinin ulaştığı seviyeyi kapsamlı bir ilimler tasnifi ve bibliyografya disiplini içinde ortaya koyması, özellikle de bu zih­niyetin XVI. yüzyıldaki yansımalarını gös­termesi açısından önemli bir eserdir. Dört mukaddime, iki bölüm ve yedi kısımdan meydana gelmiştir. Mukaddimelerde il­min değeri, tahsilin fazileti, talebe ve ho­canın görevleri, ilim ahlâkı ve bilgiye ulaş­ma yolları gibi konular üzerinde durul­makta ve yeri geldikçe zihniyet mesele­leri tartışılmaktadır. Her ilmî disiplini ye­rine göre tanım, konu, ilkeler, pedagojik amaç ve genel yararları bakımından ele alan TaşkÖprizâde o disiplinin tarihi veya otoriteleriyle ilgili genel bilgiler vermek­te, daha sonra da o alanın başlıca litera­türünü tanıtmaktadır.

Eserin “taraf1 adı verilen iki ana bölü­münün konularını bilgi edinme yöntem­leriyle ilgili iki temel anlayış teşkil etmek­tedir. Bunların ilkinde teorik yöntemle (tarîku’n-nazar), ikincisinde ise mistik arın­ma yöntemiyle [tarîku’t-tasfiye] ulaşılan bilgiler ele alınmış, yetkinliğe de ancak bu iki yöntemi birleştirenlerin erişebile­ceği vurgulanmıştır. Kitapta ilimler yedi kısım (devha) halinde gruplandırılmış, her kısımdaki ilimier bir genel girişten sonra alt disiplinleriyle birlikte incelenmiştir. Bu kısımlar sırasıyla yazıya ilişkin ilimler hat sanatı ve Arap imlâsı, lisan ilimleri sarf, nahiv, belagat ve edebiyat, mantık ilimleri.[mantık disiplinleri ve tartışma yöntemleri] dış dünyayı konu alan ilimler metafizik, fizik, matematik, mekanik, tıp, coğrafya ve asi ronomi dahil bütün disiplinler, amelî hikme ahlâk, ev İdaresi, siyaset, şerî ilimler (kıra at, hadis ve usulü, tefsir, kelâm, fıkıh ve usul ve bâtın ilimleri ibadetler, âdetler, helake gc türen ahlâkî kötülükler ve necata ulaştıran er demler şeklindedir. Bâtın ilimleri, gerel plan gerekse muhteva bakımından Gaz zâlî’nin îfyyâ’ü ‘ulûmi’d-din’de işledik leriyle tam bir benzerlik arzederken İbı Sînâ’nın ortaya koyduğu felsefî ilimler şe masının hem teorik hem de pratik disiplinleriyle Taşköprizâde”nin genel tasnifin de yer aldığı görülmektedir. Taşköprizâ de, “ilim” terimini gelenekteki değişil kullanımlarına uygun biçimde yalnızca te mel ilimlerin alt disiplinleri tarzında de ğil sanat, zenaat ve meslek gruplarını hatta belirli konu başlıklarını da İçine ala cak şekilde çok kapsamlı biçimde kullana rak ilimlerin sayısını 300’ün üzerine çıkarmıştır. Bu tasnife yor veren ana fikir ise ilimlerin İbn Sînâ’dar ilham alınarak varlığın yazıda, sözde, zihinde ve dış dünyada bulunuşuna gön gruplandırılmasıdır. Taşköprizâde ilk üı kategorideki aktarım, dil ve düşünceyi ilgili olan disiplinleri “alet ilimleri”, sadec ontolojik gerçekliği konu edinen ilimler de “hakiki ilimler” saymıştır. Ontik varlı ğm hakikatini sabit gören Taşköprizâde bu ilimlerle varılan doğru sonuçların zamanın hatta dinlerin ve dinî geleneklerir değişmesiyle bile değişmeyeceği kanaa tindedir. Müellife göre söz konusu sonuçlara salt akılla ulaşılıyorsa bu ilimlere fel sefî ilimler, eğer İslâm’ın nasları esas alınarak ulaşılıyorsa bunlara da şer’î ilimleı denir. Müellifin açıklamasına göre eser felsefî İlimler bakımından İbn Sînâ’nır ilimlerin taksimine dair olan kitabını [Ak sâmü’l-‘utûmi’l-‘akliyye] temel almıştır (1,68-69, 311,314-315, 320). Ancak eserir genel planı ve içeriği dikkatle incelendi ğinde telif sırasında İbnü’l-Ekfânfnin îr-şâdü’l-kâşıd ilâ esne’l-makâşıd’müar da epeyce yararlanıldığı anlaşılmaktadır Kitabın muhtevası kapsamı itibariyle biı ilimler tarihi, biyobibliyografik bir ansik­lopedi ve ilimler tasnifine dair bir şem< hüviyetindedir. Bu kapsamıyla eser klasil İslâm "mevzuâtü'l-ulûm" literatürü için­de seçkin bir yere sahiptir ve erken dö­nem için İbnü'n-Nedîm'in el-Fihrist'i, geç dönem için de İbnü'l-Ekfânî'nin İrşâdü'l jftaşid'ıyla Karşılaştırabilir Taşköprizâde'nin ilimler taksimi boyutuyla ilgili olarak eserini nereye yerleştirdiği ise onun "ilmü takâsîmi'l-ulûm"u metafi­ziğin bir alt dalı olarak tanımlamasından çıkarılabilir. İlimler taksimi ilmini müsta­kil bir disiplin olarak değerlendirmesiyle Taşköprizâde dikkat çekici bir yaklaşım or­taya koymuştur.