Es’ad Mehmed Efendi (Vak’a-nüvis) kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi
Es’ad Mehmed Efendi (Vak’a-nüvis) kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi: Değerli tarihçilerden, aslen İstanbul’lu alim bir zattır. «Sahhaflar şeyhi-zade» denmekle marufdur. Kazaskerlik rütbesine nail olduğu gibi «Takvim-i Vekayi’» gazetesi müdürlüğü ve muharrirliği ile vak’anüvislik de üzerine tevdi’ olunan vazifelerdendir. 1251 (1835) tarihinde sefaretle İran’da bulunmuştu. «şanizade»ye zeyl olarak 1237 (1821) tarihi Başından 1241 (1826) senesine kadar yazdığı «Osmanlı Tarihi»ni birinci cilt olarak kabul etmiş ve ikinci cilt olmak üzere de 1241 (1826) senesinden başlayarak aynı yılın sonuna kadar tertib ve yazmış ondan sonrasını da toplayıp tertibe başlamış ise de tamamlamaya muvaffak olamamıştır. Kendi el yazısı ile yazılmış nüshası da kendi Kütübhanesindedir.
[Dahiliye Vekaleti eski katibi merhum Bahir Efendi Mora ihtilali esnasında Mora Kumandanı sabık sadrazam Seyyid Ali Paşa’nın katibi sıfatı ile Mora ordusunda bulunduğundan müşahedelerini ve duyduklarını zabt edip Yazdığı ve Es’ad Efendi tarihinin cedvellerinin bahisleri arasında zeyl edip ilave ettiği gibi ikinci cildinin birinci bölümüne de haşiyeler ve sonuna da bir zeyl yazmıştır.]
Meclis-i Maarif-i Umumiye reisi iken 1264 (1848) tarihinde vefat ederek Ayasofya yakınında «Yerebatan» mahallesindeki kütübhanesi bahçesine defn edildi.
Hayati Lutfi Tarihi’nin sekizinci cildinde yazılıdır.
Başlıca eserleri:
(Terceme-i Müstezref) (1), (Ziba-yi Tevarih), (Bağçe-i Safa Enduz), (Üss-i Zafer) (2), (Şahidu’l-Müverrihin), (El-Verdu’l-Müfid fi şerhi’t-Tecvid) ve (Teşrifat-i Devlet-i Osmaniye) isimlerinde eserleri ile tertib edilmiş şiir divanı ve tedvin edilmiş münşeat (nesir yazıları) tır.
Bu eserlerden Yeniçerilerin kaldırılmasına dair olan (Üss-i Zafer) ile (Terceme-i Müstezref), (Teşrifat) ve (şerh-i Tecvid) basılmışlardır. Bir de şeyh Mehmed Cezairi nin 1244 (1828) de te’lif ettiği (Es-Sa’yü’l-Mahmud fi Nizami’l-Cünud) isminde cihadın faziletlerine taalluk eden eserini (Kevkebü’l-Mes’ud fi Kevkebeti’I-Cünud) ismi ile terceme etmiştir ki basılmıştır. İstanbul’un fethine gelen eshabdan ve bilhassa Halid ibn-i Zeyd) (R.A.) dan bahseden risalesi ile (Hayat-i Tekvimye ve Sübutiyeye) dair risaleleri de vardır.
Misra’larından :
Her derde bir deva var anı bulmakdır hüner.
Basılmış Pend-namesinden :
Pak-i dil ol kıl saadet iktisab
Bab-ı lutf-i Hakka eyle intisab.
Olmak istersen dü alemde said
Kil tekarrüb hayra ol şerden baid.
Hilekar olma, olur fi’lin asir
İstikamet kıl ola karin yesir.
(Bağçe-i Safa Enduz) : İsmi, tertib ve toplama tarihi olan 1251 (1835) tarihini beyan eden bir çeşit (Tezkiretu’l-Üdeba)dır.
(Şahidü’l-Müverrihin) : İsmi yazılış tarihi olan 1247 (1831) tarihini gösterir. Şiir san’atlarından tarih san’atının tarif ve izahına ve başta Süruri ile bir kaç şairin seçilmiş tarihlerinin şerh edilmesine taalluk eden edebi bir eser olup kendi el yazısı ile yazılmış nüshası Müze-i Hümayun Kütübhanesindedir. Başında «Tarih» kelimesine dair istifadeyi mucib şöylenmiş sözler vardır.
(Ziba-i Tevarih): Meşhur «Lari» tarihinin tercemesi ise de «Deylemi»lere kadar terceme edebilmiştir. Kendi el yazısı ile yazılmış nüshası kendi kütübhanesindedir. Bir de Sultan 2. Mahmud’un Edirne seyahatini tasvir eden (Sefername-i Hayr) ismi ile bir tarihçesi vardır ki kendi el yazısı ile yazılmış Müze-i Hümayun Kütübhanesinde Recai-zade Ekrem Bey merhum’un kitabları arasındadır. Kitabın ismi yazılış tarihi olan 1247 (1831) tarihini ifade etmektedir. Bu eserlerinden başka (Vahdet-i Vucud), (Beyanu inne’l-ismete Leyset Sabiteten), (Meshü’r-Re’s), (Sıfatu’t-Tekvin), (Akval-i Rical-i Sofiye), (Beyanu Muamele-i Beyne’l-Muslimi ve’l- Harici), (Beyanu Farkı’l-ismi ve’l-Musemma), (Camia-i Kelime-i şehadeteyn), (irade-i Cuz’iyye), (Beyanu Zikri’l-Cehri ve’l-Lahn), (Beyanu Zeyn-i Huld), (Kelamü’l-Hakkı Celle Celaluhu), (Beyanu Esbab-i Havfi’l-Mevt), (Risale-i Ahlak) ve (Beyan-i Ahval-i Tunus) isimlerindeki risalelerini ihtiva eden eserlerini bir araya toplayan mecmuası kendi Kütübhanemde mevcuttur.
1267 (1851) tarihinde vefat ederek Karacaahmed Mezarlığında «Müftizade Mehmed Sadık Erzincani’nin yanına defn edilen Ders Vekili Akşehirli Ömer Efendi’nin ruus imtihanına mahsus olmak üzere tertib ettiği sualli – cevablı risalesini de terceme edip basmıştır. Muhadarat ilminden kendi el yazısı ile yazdığı bir mecmuası da vardır.
Kaynak: Osmanlı Müellifleri, Bursalı Mehmed Tahir Bey, Meral Yayınevi, 3. Cilt.