ARZ-TALEP
ARZ-TALEP
Bir üretici (ya da
satıcının) belli bir zaman süresi İçinde, ürettiği ya da elinde bulundurduğu
mal ya da hizmetten değişik şartlarda piyasaya sunmaya istekli olduğu miktar
an olarak tanımlanır. Herhangi bir malın piyasa arzını belirleyen başlıca
faktörler şunlardır:
a) Malın Fiyatı: Mal arzı ve fiyatı arasında
pozitif bir ilişki mevcuttur; diğer şartlar sabitken, mal fiyatı arttıkça
arzedilen mal miktarında artış gözlenir. Bir firma için arz ve fiyat arasındaki
İlişkiyi veren (aız eğrisi) pozitif eğilimli olup, firmanın marjinal maliyet
eğrisinin, marjinal maliyetin arttığı ve ortalama maliyetin üzerine kalan
kısmıdır. Mal fiyatının artması mevcut firmaların daha fazla mal arzında
bulunmalarını teşvik ederken, önceki (daha düşük) fiyatlarda mal arzında
bulunmaları mümkün olmayan verimsiz firmaların da yüksek fiyatların etkisi ile
piyasaya girmelerine ve arzın artmasına yol açar.
b) Malın
Maliyeti: Mal arzı ile maliyeti arasında, diğer şartlar sabitken, negatif bir
İlişki mevcuttur; maliyetlerin artması arz miktarında azalmaya yol açar.
örneğin, bazı İktisatçılar 1973-74 Petrol Şoku sonrasında yaşanan stagflasyonu
(enflasyon ve üretim gerilemesi-nin birlikte yaşanması) ekonomilerde toplam arz
eğrisinin yüksek girdi (enerji) maliyetleri nedeniyle yukarı kaymasına (yani
verili ar/, fiyatlarında daha az mal arzında bulunulmasına) bağlamaktadırlar.
c) Üretim
Teknolojisi: Üretim teknolojisindeki gelişme, maliyet tasarrufları sağlamak ve
emek gücü verimliliğini arttırmak suretiyle arz artışına yol açabilir.
d) Diğer arz
şartları: özellikle tarımsal üretimde hava şartlan tarımsal mal arzı üzerinde
etkin bir faktördür.
Mal fiyatındaki
değişmeler, diğer şartlar sabitken, arz eğrisi üzerinde aşağı-yukarı, hareketleri,
diğer şartlardaki değişmeler İle (maliyet değişmesi, teknolojik değişiklikler)
verili arz fiyatında arz eğrisinin yukarı-aşağı kayması ile ifade edilir. [1]
Endüstri Arz Eğrisi
Herhangi bir
endüstrinin toplam arzı o endüstrideki firmaların münferit arzlarının toplamına
eşittir. Tam rekabet şartları altında, eğer herhangi bir dışsallık söz konusu
değilse (yani, teknoloji ve faktör fiyatları o endüstrinin üretim düzeyinden
bağımsız ise), endüstrinin toplam arz eğrisi firma arz eğrilerinin yatay bir
toplamıdır. Bu eğrinin eğimi, firmalar arası verimlilik farklanna bağlıdır;
eğer tüm (mevcut ve potansiyel) firmalar eşit verimlilikte ise, toplam arz
eğrisi ortalama arz fiyatının, asgari ortalama maliyete eşit olduğu düzeyde
sonsuz esnekliğe sahiptir (yani bu fiyat düzeyinin üzerindeki fiyatlarda arz
sonsuz, bu fiyatın altındaki fiyatlarda ise arz sıfır olacaktır). Firmalar
arası verimlilik farkları arttıkça endüstrinin toplam arz eğrisi de daha az
esnek hale gelecektir (yani arz, fiyatlara olan duyarlılığı azalacaktır).
Herhangi bir mal için
arz esnekliği, o malın fiyatı belli bir oranda değiştiğinde arz edilen miktarın
hangi oranda değişeceğini gösterir. Örneğin, A malının arz esnekliği .2 ise, bu
malın fiyatı % 10 değiştiğinde, mal arzı % 2’lik bir artış gösterecektir. Arz
esnekliğinin düşük olduğu
piyasalarda fiyat dalgalanmalarının nisbeten daha büyük boyutta
olması mümkündür. Örneğin, tarımsal malların arz esnekliği üretimin teknik
şartlan nedeniyle (arzı kısa vadede süratle arttırma konusundaki fiziki sınırlamalar)
oldukça düşüktür.
Belirli bir mal (ya da
hizmet) için belirli bir piyasada, belirli bir zaman kesitinde ve belirli bir
fiyatta ortaya çıkan ve satın alma gücü ile desteklenmiş satın alma isteği
talep olarak tanımlanır. Bir mala olan talebi belirleyen belli başlı faktörler
şunlardır:
a) Malın
Fiyatı: Mal talebi ve fiyatı arasında normalde negatif bir İlişki sözkonusudur.
Mal fiyatı arttıkça diğer şartlar sabitken- mala olan talep miktarındü düşme
gözlenir.
Bîr malın fiyatı
değiştiğinde (örneğin düştüğünde) iki farklı etki söz konusudur. Bunlar
“i-kame”ve “gelir” etkileridir. İkame etkisi, tüketicinin,
söz konusu malın nİsbi fiyatının (diğer mallara göre olan fiyatı) azalması
nedeniyle bu malı diğer mallara ikame etmesidir ve her halükarda o mala olan talebi
arttırıcı yöndedir. Malın fiyatının düşmesi, satın alma gücünde adeta bir
artış anlamına gelmekte ve eğer mal “normal” bir mal ise (yani gelir
arttıkça talebi artan bir mal ise) taleb artışı sağlamaktadır; bu etki
“gelir etkisi” olup, gösteriş için tüketim ve “inferior”
mallar (gelir arttıkça talebi düşen mallar) gibi istisnai davranışlar dışında
“İkame” etkisini pekiştirici yöndedir.
b) İkame
Malların Fiyatı: Herhangi bir mala olan talep ile ikame malların fiyatları
arasında pozitif bir ilişki vardır, örneğin, çay ve kahve birbirine ikame
edilebilir mallar olup, çay fiyatındaki artış kahveye olan talebi
arttıracaktır.
c) Tamamlayıcı Malların Fiyatı: Herhangi bir
mala olan talep ile o malın tamamlayıcısı niteliğindeki malların fiyatı
arasındaki ilişki negatiftir. Örneğin, çay ve şeker tamamlayıcı mallar ise,
şeker fiyatının artması, şekere olan talebin düşmesi ile birlikte çaya olan
talebi de azaltacaktır.
d) Alıcı
Geliri: Talep İle gelir arasında -normal mallar için pozitif bir ilişki
sözkonusudur. Alıcıların gelirlerindeki artış, gelir esnekliği ölçüsünde mala
olan talebi de arttıracaktır.
e) Tüketici
zevkleri ve alışkanlıkları: Tüketi-
cilerin zevk ve
alışkanlıkları talebi etkileyen bîr diğer önemli faktördür. Herhangi bir mala
karşı zevk ve alışkanlıklardaki artış o mala olan talebi arttırıcı yöndedir.
Diğer tüm şartlar
sabitken, malın kendi fiyatındaki değişmeler talep eğrisi üzerinde
aşa-ğı-yukarı hareketlerle, diğer şartlardaki değişmeler ise talep eğrisinde
kaymalarla İfade edilir. Örneğin, gelirde, ikame mal fiyatlarında ve zevk ve
alışkanlıklarda o mala karşı bir artış, talep eğrisini yukarı kaydırırken;
tamamlayıcı mal fiyatındaki bir artış, gelir ve ikame mal fiyatlarında azalma,
talep eğimini aşağı doğru kaydıracaktır. [2]
Talep (Fiyat) Esnekliği
Herhangi bir mal için
talep esnekliği, o malın fiyatı belli bir oranda değiştiğinde taleb edilen
miktarın hangi oranda değişeceğini gösterir. Örneğin, talep esnekliği (-,5)
ise mal fiyatında % 10 bir artış, talebi % 5 oranında azaltacaktır.
Bunun dışında ikameya
da tamamlayıcı malların fiyatlarındaki değişmelerin mala olan talep
üzerindeki etkisi ise çapraz (eross) esneklikler İle ölçülür. Çapraz
esneklikler, tamamlayıcı mallar için negatif, ikame mallar için pozitiftir. [3]
Gelir Esnekliği
Gelir esnekliği,
gelirdeki değişmelerin mala olan talep üzerindeki etkisini ölçer, örneğin, bir
mal için gelir esnekliği (%9) ise, gelir % 10 arttığında, mal talebi % 9
oranında artar.
Tam rekabet
şartlarında, arz-taleb eşitliği ‘denge’ fiyatı verir. Fiyatın herhangi bir
nedenle ‘denge’ dışına çıkması arz ve talep arasında dengesizlik yaratmakta,
bu dengesizlik fiyatın denge fiyata yönelmesini sağlamakta ve fiyat değişim
süreci dengesizlik giderilinceye kaaar devam edecektir..
Adnan BÜYÜKDENİZ
Bk. Matjinalizm;
Analiz; Ücret. [4]
[1] Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale Yayınları: 1/80.
[2] Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale Yayınları:
1/80-81.
[3] Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale Yayınları: 1/81.
[4] Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale Yayınları: 1/81.