ARKETİP

 

Arkelip arkhe (ilk
başlangıç) ve typos (ör­nek) kelimelerinin birleşimi olup “ilk
örnek”, “başlangıç örneği” anlamlarına gelir.

Sokrates-önccsi
felsefede genel olarak “ark-hc” terimi, “kozmos”un çıktığı
veya meydana getirildiği ilk esas, ana madde veya başlangıç maddesi anlamında
kullanılmıştır. Bununla “kozmos”un bizzat sahip olduğu birlik
(mo-nas)in, düzen ya da ahenk (harmonİa)in ger­çekleştirilmesinde bu başlangıç
maddesi te­mci alınmak istenmiştir.

Fakat terimin teknik
anlamda kullanılması Platon felsefesinde orlaya çıkmıştır. Platon felsefesinde
arketip terimi ideaların icmellen-dirilmcsinde ve açıklanmasında kullanılır. Bu­na
göre idealar nesnelerin ölümsüz, sonsuz ve sınırsız örnekleridir. Onun için
idealar, yani arkeıipler maddi olmadıkları gibi, sabit ve de­ğişmez, kısaca
mükemmeldirler. Nesneler, ide­aların birer gölgesi mesabesinde oldukların­dan
bunlara uymak durumundadırlar, çünkü ideaların birer kaba kopyalandır. Platon
ve Yeni-Platoncu öğretilere bağlı kalan Ortaçağ Skolastikleri de Platon
felsefesinde sözkonu-su olan arketip terimi üzerinde tartışmışlar­dır.
Özellikle Nominalistler ile Gerçekçiler arasında süren nesnelerin mahİyelİ,
lümeller sorunu bir anlamda arketip terimiyle de İlişki­lidir.

Yeni çağlarda Locke,
arketip terimini değişik ve bütünüyle farklı bir anlamda kullana­cak ve terimi
“zihnin bir araya getirdiği basit düşünce derlemeleri” şeklinde
tanımlayacak­tır.

Biyoloji alanında
evrimci öğretiyi benimse­yenler ve bu öğretide önemli yeri olan dönü­şümcüler
(transformationists) çeşitli türlerin ortak atası olan ve türlerdeki
değişikliklere rağmen temel özelliklerini koruyan ilkel or­gan tipine arketip
demişlerdir. Sözgelimi, bir­birinden bütünüyle farklı görünüşleri olan çe­şitli
memelilerde, yüksek düzeyde tipik ben­zerlikler sözkonusudur. Goethe bütün omur­galıların
arketipini belirlemeye çalışırken, ba­zıları daha İleri giderek protoplazmada
bütün türlerin ilkel ve ortak arketipini bulduklarını ileri sürmüşlerdir.

İsmail KM.LIOĞLU[1]