Hayrullah Efendi kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi: İki def’a padişahın baştabibi makamını ve Meclis-i Maarif Reisliğini kazanmış olan kazaskerlerden Abdülhak Molla Efendi’nin oğludur. Müderrisken Tıbbiye Mektebinde tıb ilmini de tahsil ederek bu mektebin Ders Nazırlığı ile Maarif Nezareti Nazır vekaletinde bulunmuştur. 1283 (1867) tarihinde Tahran Sefiri iken aniden vefat etmiştir. Adına izafe edilişi ile meşhur Osmanlı Tarihi, Osmanlı saltanatının kuruluşundan 1032 (1623) tarihine kadar olan vakaları ihtiva eden ve on altı cildden ibaret olup bu tarihten 1058 (1648) tarihine kadar da Ali Şevki Bey tarafından ilave olunmuştur. Her padişahın zamanına tesadüf eden diğer bütün devletlerin umumi durumunu da ihtiva ettiğinden umumi tarihe ait pek çok malumatı da toplamaktadır. Osmanlı tarihlerinin meşhur ve makbul eserlerindendir. Yazılış tarzı ekseriyeti sade bir üsluptadır.
Diğer basılmış eserleri:
Üç cild (Makalat-i Tıbbiye), iki cild (Mufredat-i Tıbbiye), bir cild (Bel Soğukluğu, Kolera, Aşı Risalesi), ziraat ve çiftçilikten bahseden iki cildi basılmış ve bir cildi basılmamış (Beyt-i Dehkani), coğrafya’dan (Avrupa, Asya, Afrika Risalesi), bir cild (Mesail-i Hikmet-i Tabiiyye) ve bir cild (Avrupa Seyahatnamesi)dir.
Şiirlerinden :
Ehıbbada vefa yok aşina biganedir Hayri
Bu alem bildiğim alem değil, bilmem ne hal oldu.
Abdulhak Molla (Tarih-i Liva) adında bir tarihçe yazmıştır ki Sultan 2. Mahmud’un Rami Kişlası’nda ikamet ettiği esnada cereyan eden günlük olayları ihtiva etmektedir. 1244 (1828) den 1245 (1829)e kadardır. 1270 (1854) tarihinde vefat ederek Sultan Mahmud türbesine defn edildi.
Kaynak: Osmanlı Müellifleri, Bursalı Mehmed Tahir Bey, Meral Yayınevi, 3. Cilt.