Cemâlî, XV. yüzyıl divan şairi ve mesnevi müellifi.
Fâtih devri şairlerindendir. Şeyhî’nin yeğeni olup asıl adı Bayezid’dir. Sehî ve ondan sonra gelen kaynaklar Cemâlî’nin bu adından bahsetmezler. Şairin adı, doğum yeri ve babasının adı, Şeyhrnin ölümü üzerine Hüsrev ü Şîrîne yazdığı zeylin başlığındaki ibareden öğrenilmektedir. Bu ibare Hüsrev ü Şîrîn mesnevisinin çeşitli nüshalarında farklı olup kaynaklardaki karışıklık da muhtemelen bu farktan ileri gelmiştir. Faruk K. Timurtaş’ın (Demirtaş} gördüğü nüshada Bâyezîd b. Mustafa b. Şeyh Ahmed-i Tercümânî el-Akşehrî olarak yer alan şairin isim zinciri, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’ndeki nüshada Bâyezld b. Mustafa el-Meşhûr Şeyhoğlu şeklindedir.
Cemâlî’nin Şeyhoğlu Mustafa ile karıştırılması meselesi Faruk K. Timurtaş tarafından etraflı bir şekilde ele alınarak Cemâlî’nin kimliğine ve eserlerine açıklık kazandırılmıştır. Ancak burada düzeltilmesi gereken bir husus, Timurtaş’ın Uzunçarşılı’nın Cemâlî’yi Şeyhoğlu olarak gösterdiğini söylemesidir. Aslında Uzunçarşılı Cemâtfyi Şeyhoğlu olarak göstermemiş, hatta tezkirelerin Şeyhoğlu Mustafa ile Şeyhoğlu Cemâlî’yi karıştırdıklarını belirtmiştir.
Ayrıca diğer kaynaklar göz önüne alındığında Timurtaş’ın verdiği bilgilere ilâve olarak Cemâlî’nin Şeyhoğlu (Şeyhoğlu Cemâlî) diye de tanınmış olabileceğini söylemek mümkündür. Veya uzak bir ihtimalle Hümû ve Hümâyûn yazan olan Cemâlî tamamen başka bir kimsedir. 903 (1497-98) gibi oldukça eski bir tarihte istinsah edilen Hüsrev ü Şirin’in Bursa nüshasında Cemâlî’nin lakabı Şeyhoğlu olarak geçer ki Timurtaş bu nüshayı görmemiştir. Cemâlfnin XIV. yüzyıl şairlerinden Şeyhoğlu Mustafa ile karıştırılması hususu Sehî’den başlar.
Bir kısım kaynaklar Cemâlî’nin Karamanlı olduğunda birleşirken (Schî, Âlî, Bursalı Tâhir) bir kısmı da Bursalı olduğunu kaydeder. Ergun onu Bursa’da birtakım kitabelerde tarihleri bulunmasına bakarak Bursalı kabul eder. Latifi” İse şairin Karamanlı veya Bursalı olabileceğini bildirmektedir. Bu bilgilere dayanarak Cemâlî’nin Karamanlı olmakla birlikte bir süre Bursa’da da bulunduğu söylenebilir. Cemâli’nin doğduğu tarih bilinmemekle beraber onun Hüsrev ü Şîrîne zeyil yazdığında on sekiz yirmi yaşlarında olduğunu düşünerek 813-815 (1410-1412) yılları arasında doğduğuna hükmedilebilir. Yine birçok kaynağın, özellikle Latî-fTnin verdiği bilgilere dayanarak Cemâlî’nin Bayezid devrinin (1481-1512) sonlarında öldüğü kuvvetli bir ihtimal olarak ileri sürülebilir. Osmanlı Müelîiüeri’nde onun Edirnekapı dışında Emîr Bu-hârî Tekkesi yakınında gömülü olduğu kayıtlıdır (II, 122).
Cemâlî Hüsrev ü Şîrîne zeyil mi yazdı yoksa onu tamamladı mı meselesine gelince, genellikle kaynaklarda “itmam” kelimesi geçmektedir. Hüsrev ü Şîrîn nüshalarında ise bu hususta değişik ibareler kullanılmıştır. Cemâirnin Hüsrev ü Şîrîne yaptığı ilâve iki bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde Ce-mâlîŞeyhfnin ölümünden söz eder; “zeyil” dediği ikinci bölümde II. Murad’ın methi vardır. Bu kısımda Cemâli mahlası yerine esas adı olan Bayezid’i kullanır. Bu ek kısmın beyit miktarı nüshalara göre 44, 77. 103 ve 109 gibi değişik sayıdadır.
Eserleri
1- Divan. Cemâirnin, varlığı sadece Latîfî’nin Tezkire’s ile Miftâhu’l-ferec’den öğrenilip de görülemeyen divanının yakın zamanlarda bir nüshası ortaya çıkmıştır. Kayanan Erimer, elindeki nüshanın baş ve sonunda II. Bayezid’in mührünün bulunduğunu söylemektedir. Örnek olarak verilen foto klişesinde (vr. 58) I görülen mühür ise III. Murad’a aittir. Bu nüsha üzerinde Çukurova Üniversitesi’nde bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır, Cemâlî’nin nazîre mecmualarında da şiirlerine rastlanır.
2- Hümâ ve Hümâyûn {Gülsen-i üşşâk). Cemâli bu eserini II. Murad adına 850 (1446) yılında telif ettiğini bizzat bildirir. Şimdilik bilinen tek nüshası. 959’da (1552) istinsah edilmiş olup İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. 4630 beyitten ibaret olan bu mesnevi aruzun remel bahriyle kaleme alınmıştır. Fuat Köprülü Hümâ ve Hümâyûn’a Güîşen-i Uşşâk’ı iki ayrı eser telakki etmişse de eserin iki adı olduğu, aslında ona Gülşen-i Uşşak adı verilmişken daha çok kahramanlarının adıyla şöhret bulduğu belirtilmiştir. Hümâ ve Hümâyûn’un Fâtih Sultan Mehmed veya II. Bayezid adına yazılmış olduğu şeklindeki yanlış görüşler eseri görmemekten kaynaklanmıştır. Mesnevi. Arap Hanı Menûşek’in oğlu Hümâ ile Çin padişahının kızı Hümâyûn’un aşk hikâyesini konu edinir. Divan edebiyatının iki kahramanlı mesnevileri geleneğinde olduğu gibi iki âşık, başlarından geçen birçok maceradan sonra mutlu bir beraberliğe kavuşurlar. Eser üzerinde Osman Horata tarafından bir doktora tezi hazırlanmıştır.
3- Miftâhu’l-ferec. 860 (1456) yılında Fâtih Sultan Mehmed adına yazılan bu eser de mesnevi tarzında ve aruzun remel bahriyledir. Bilinen üç nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Üsküdar Hacı Selim Ağa Kütüphanesi ve Berlin Kraliyet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Ayrıca Câmiu’l-meânî’de de bazı parçaları yer alır.
4- er-Risâîetü’l-acîbe fi’s-sanâyi’ ve’l-bedâyi’. Tek nüshası Cambridge Üniversite Kütüphanesi’ndedir, Müellifin adı burada Cemâlîel-Fakih şeklinde kayıtlıdır. Eserin, Cemâirnin Miitâhu’I-lerec’öe “her iki beytinden hurûf alındığında bir beyit olduğu, acayip sanatların toplandığı, Türkçe’sinden Farsça, Farsça’sından da Arapça ibareler çıkarıldığını” söylediği kaside olması çok muhtemeldir.
5- Risale. Bu eserinden de Miftâhu’l-ferec’öB bahseder (vr. 4b). Bazı sözlerinden medih anlaşıldığı halde aslında zem olduğunu, bazılarının da bunun tersi olduğunu söyler ki burada “zem bimâ yüşbihü’l-medh” denilen bedf sanatı söz konusudur.
Cemâli’nin eserlerinde Şeyhî etkisi fazlaca görülür. Latîfî’nin. onun şiirlerinin güzelliğine rağmen divanının şöhret bul-mayışına şaştığını söylemesine karşılık Kınalızâde şiirlerinde fazla güzellik ve açıklık olmadığını söyler ve örnekler verir. Cemâli aslında bir divan şairinden çok bir mesnevi müellifidir ve Miftûhu’l-ferec adlı eserinin ortaya koyduğu gibi tasavvufa meyli kuvvetlidir.
Diyanet İslam Ansiklopedisi