Çehâr Makale.Nizâmî-i Arûzî’nin (ö. 552/1157’den sonra) bir hükümdar için gerekli olan kâtip, şair, müneccim ve tabip gibi dört memurun mesleğinden bahseden eseri.
Asıl adı Mecma’un-nevâdir olan eser dört bölümden (makale) meydana geldiği için Çehâr Makale adıyla tanınmıştır. Müellif önsözden sonra sırasıyla kâtiplik, şairlik, müneccimlik (astroloji) ve tıp meslekleri hakkında bilgi verir. Her mesleğin en seçkin ve tanınmış mensuplarıyla veya bu mesleklerle ilgili bir hikâye anlatır. Eserde anlatılan hikâyelerin sayısı kırkı bulur.
Müellif önsözde, Çehâr Makale’yi Gurlular’dan Ebü’l-Hasan Hüsâmeddin adlı bir şehzade için yazdığını belirttikten sonra varlıkları, var olmalarını başkasına (Tanrı’ya) borçlu olanlarla borçlu olmayan (Tanrı) olmak üzere ikiye ayırır ve kâinatın yaratılmasını anlatır.
Birinci makalede kâtiplik ve nitelikleri yer alır. Kâtibin bütün edebiyat sanatlarını ve döneminin geçerli bütün ilimlerini bilmesi, ünlü kâtiplerin yazılan hakkında bilgi sahibi olması gerektiği ifade edildikten sonra İskâfı ve İsmail b. Abbâd er-Râzî gibi ünlü kâtiplerin başından geçenlerle ilgili hikâyeler anlatılır.
İkinci makalede önce şiir ve şairlikle ilgili bilgiler verildikten sonra şiirin insanlar üzerindeki etkisi, özellikle hükümdarların adlarının zaman içinde unutulmamasını sağlama konusundaki önemi belirtilir. Örnek olarak da Ahmed b. Abdullah-ı Hucestânrnin Hanzale-i Bâdgî-sfnin iki beytinin etkisiyle nasıl seyislikten kurtulup ünlü bir kişi olduğu, Sâmânoğulları hükümdarlarının adlarının ise Rûdekî, Ebü’l-Abbas er-Rebincenîve Ebü’l-Mesel-i Buhârî gibi şairler sayesinde yaşadığı anlatılır. Bu arada Rûdekî, Ferruhî-i Sîstânî, Fırdevsî, Selçuklular’dan Alparslan’ın şiire tutkusu olan oğlu Doğanşah’ın etrafında bulunan şair EmîrAbdullah-ı Karşı ve Ebû Bekr-i Ezraki ve Hakîkrden bahsedilir.
Üçüncü makale astrolojiye ayrılmıştır. Öteki bölümlerde olduğu gibi burada da Bîrûnrnin Kitâbü’t-Tefhîm fî evd’i-ii şmâ’ati’t-tencim adlı eserinden faydalanılarak bu ilme dair bilgi verilmiştir. Kindî ve Bîrûnrnin olayları önceden haber vermeleri. Ömer Hayyâm’ın da ölümünden önce ve öldükten sonra bahar rüzgârlarının mezarı üzerine çiçek saçmalarını istemesi ve onun bu isteğinin öldükten sonra gerçekleşmesi anlatılmıştır.
Dördüncü makalede tıp ilminin tarifi yapıldıktan sonra tabiplerin nitelikleri ve ünlü tabiplerle ilgili olaylar anlatılır. Tabibin, çoğu eski Grek’ten gelen tıp kitaplarından haberdar olması yanında sağlam bir dinî inancının da bulunması gerektiği ifade edilir. Ünlü Süryânî tabip Buhtîşu’un Me’mûn’un ishal olan yakınlarından birini, Ebû Bekir er-Râzînin Sâmânîler’den Mansûr b. Nuh’un çıbanını, İbn Sînâ’nın bir aşk hastasını elini nabzına koymak suretiyle nasıl iyileştirdiği anlatılır.
Çehâr Makale, İslâmî dönem İran şiiri ve ilim hayatı hakkında yazılan eserler arasında günümüze kadar gelenlerin en önemlisidir. Özellikle İran’ın ünlü şairi Firdevsî ve Ömer Hayyâm hakkındaki bazı bilgileri bu esere borçluyuz. Bu niteliğiyle eser aynı zamanda İran edebiyatının en eski tezkirelerinden biri sayılır. Ancak eserde, Nizamî-i Arüzî’nin bizzat yaşadığı olaylar hakkında verdiği bilgiler de dahil bazı tarih yanlışlıklarına rastlanılır. Mesleklerin tanıtımında oldukça ağdalı bir dil kullanıldığı halde hikâyelerde daha sade bir ifadeye yer verilir. Nizâmi’nin bu eserini Avfî Lübâ-bü’l-elbâb, İbn İsfendiyâr Târîh-i Sîstân, Hamdullah Müstevfî Târîh-i Güzide, Abdurrahman Câmî Silsiletü’z-zeheb, Gaffârî Nigâristân, Kâtib Çelebi Keşfü’z-zunûn adlı eserlerinde zikretmişlerdir.
Çehâr Makâle’nin şimdilik bilinen yirmi sekiz yazma nüshası arasında en eskisi Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’ndeki nüsha olup (nr. 1954), 835’te (1431) istinsah edilmiştir. Çehâr Maköle’nm ilk ilmî neşri İranlı bilgin Muhammed Kazvînî tarafından yapılmıştır; son olarak da M. Muin birtakım düzeltme ve açıklamalarla birlikte eserin yeni bir baskısını yapmıştır.
Tercümeleri
Çehâr Makale E. G. Browne tarafından daha önceki baskılardan faydalanılmak suretiyle ilk defa İngilizce’ye çevrilmiştir. Ancak E. G. Browne, sonradan Muhammed Kazvînî tarafından yayımlanan metinden faydalanarak tercümesini gözden geçirip Revised Translation of the Chahâr Ma-qâia (Four Discourses) of Nizâmi-i Arudi of Samarqand, adıyla yeniden bastırmıştır. ÇeMrMa/töiel yi Ahmed Hasan Sevânî Urduca’ya (Delhi, ts), Abdülvehhâb Azzâm ve Yahya el-Haşşâb Arapça’ya, S. I. Baevskii ve A. N. Vorozheikina Rusça’ya (Moskova 1963), Isabelle de Gastines Fransızca’ya, Vercellin İtalyanca’ya, Muhammed b. Tâvît Farsça metniyle birlikte Arapça’ya çevirmiştir. Eserin sadece tıpta İlgili olan bölümünü de Abdülbaki Gölpınarlı Tıp İlmi ve Meşhur Hekimlerin Mahareti adı ile Türkçe’ye tercüme etmiştir.
Diyanet İslam Ansiklopedisi