Ayasofya Camii, Yunanistan’ın Selanik şehrinde kiliseden çevrilen cami.
1380 yılından itibaren birkaç defa el değiştirdikten sonra 1430’da Sultan II. Murad tarafından kesin olarak fethedilen Selanik’te fethin hemen arkasından camiye çevrilen ilk kilise Akheiropoietos Kilisesi’dir. Burası Türk devrinde Eski Cuma Camii olarak adlandırılmıştır. Ayasofya ise fetihten hayli sonra camiye çevrilmiştir. Ayasofya’nın cami olarak banisi İbrahim Paşa gösterilmekte ve bazı kaynaklarda 993 (1585) yılında bu eski kilisenin cami yapıldığı kaydedilmektedir. Evliya Çelebi’nin Seyohatnâme’si-nin ilk baskısında, kitâbesindeki ebced için verilen bir dipnotta, son mısradaki “feth-i karîb” ibaresinin 800 (1397-98) yılını verdiği bildirilmektedir. Fakat bu tarihte Selanik henüz kesin olarak Türk idaresine geçmemişti. Yabancı yayınlarda baninin adı Raktoub (?) İbrahim Paşa olarak yazılıdır. Eğer bu Raktoub’un doğrusu Maktul ise tarihin 1585 olmasına imkân yoktur. Makbul (Maktul) İbrahim Paşa 1536’da idam edilmiştir. Bu İbrahim Paşa’nin İstanbul ve Hezargrad’-dan (Razgrad) başka Selanik’te de hayratı olduğu bilinmektedir. Büyük ihtimalle Ayasofya Sadrazam Makbul İbrahim Paşa’nın vakfıdır ve 993 tarihi yanlıştır. Nitekim Topkapı Sarayı Arşivi’ndeki Cemâziyelevvel 863 (Mart 1459) tarihii bir belge (nr. 6254), Selanik’te Küçük Ayasofya denilen manastırın bütün haklarıyla Sırp Kralı Brankoviç’in kızı ve Sultan II. Murad’ın zevcelerinden Mara-Despina Hatun’a bağışlandığını haber verir. Buradaki “Küçük” adının İstanbul’daki Büyük Ayasofya’ya nisbetle verildiği tahmin edilmektedir. Diğer taraftan XVI. yüzyılın sonlarında yaşayan Âşık Meh-med b. Ömer Menâzırü’l-avalim adlı eserinde, Ayasofya’nıri Kanunî Sultan Süleyman’ın veziri Maktul İbrahim Paşa tarafından hıristiyanlardan alınarak camiye çevrildiğini, yanına bir minare ve avlusuna bir şadırvan yapıldığını bildirir. Şu halde kilisenin camiye çevrilmesi İbrahim Paşa’nın ikbal yıllarında, yani 1523-1536 arasında olmalıdır. Nitekim yazma bir mecmuada bulunarak kaynağı gös-terilmeksizin istinsah edilmiş bir kopyası elimizde bulunan üç beyitlik manzum bir tarih, Selanik Ayasofyası’nın 934 (1527-28) yılında İbrahim Paşa hayratı olarak camiye çevrilmiş olduğunu hiçbir şüpheye yer vermeyecek şekilde ispat etmektedir. “Târîh-i İtmâm-ı Ayasofya der Mahrûse-i Selanik” başlığı altındaki bu manzume tarih ve baniyi açık surette ifade eder.
Evliya Çelebi 1078 (1667-68) yılında çıktığı seyahatte uğradığı Selanik’te en meşhur caminin Ayasofya-yı Kebîr olduğunu bildirdikten sonra, bu mabedin biraz küçük olmakla beraber İstanbul’daki Ayasofya’ya benzediğini ve Trabzon’daki Ayasofya büyüklüğünde olduğunu yazar. Bu üç Ayasofya’nın yapılışları hakkında anlattıkları ise hiçbir esasa dayanmaz. “Sol tarafında yeşil somakiden zümrüt gibi mücellâ bir kürsü vardır ki misli dünyada yoktur” dedikten sonra caminin dört mısralık inşa tarihini verir. Ayrıca yine onun yazdığına göre kubbesini örten kurşun sarıya çalan renktedir. “Onun için içinde altın vardır derler”, avlusunda ise o yıllarda gayet büyük ağaçlar bulunmaktadır. Ayasofya, 1890’da Selânik’in büyük bir kısmını harap eden bir yangında büyük ölçüde zarar görmüş ve uzun yıllar kapalı kalmıştır. Osmanlı Devleti’nin son yıllarında burasının tamiri için projeler hazırlanmış ve büyük paralar harcanarak Fransız mimarların projelerine göre cami ihya edilmiş, Sultan V. Mehmed Reşad 1911’deki Rumeli seyahatinde Selânik’e uğradığında ilk cuma selâmlığını burada yaparak yeniden ibadete açmıştır. Ancak 8 Kasım 1912’de şehrin Yunanlılar’a tesliminden pek az sonra cami tekrar kilise yapılmış, içinde ve dışındaki Türk devri unsurları yok edilmiştir. Eski fotoğraflarda görülen, caminin sağ tarafına bitişik uzun gövdeli zarif minare yıktırılmış, XVI. yüzyılın çok sanatlı bir işçiliğe sahip mermer minberi ortadan kaldırılmış, aynı derecede itinalı işçiliği olan müezzin mahfili ise altındaki sütunları kesilerek avlunun bir köşesine gömülmek suretiyle içine toprak doldurulup çiçeklik biçimine sokulmuştur. Geçen yüzyıl sonlarında moda olan arabesk-Türk klasik devri sanatı karışımı bir üslûpta olduğuna göre, herhalde 1900-1910 yılı tamirinde yapılan geniş kemerli avlu kapısı da tamamen yıktırılmıştır. Bu arada içerideki diğer İslâmî unsurlar da yok edilmiştir. Yalnız binanın batı cephesi boyunca uzanan ve stalaktitli başlıklı mermer sekiz sütunun taşıdığı yedi kemerli, üstü öne meyilli kiremit kaplı bir çatı ile örtülü olan son cemaat yeri bırakılmıştı. 1945’ten sonra kilise yeniden tamir edilirken Türk devrinin bu son izi de tamamen sökülmüştür. Ayasofya’nın kuzeybatı köşesinde bugün tuğladan bacaya benzer bir kule görülmektedir. Bazı Yunan yazarları bunun Bizans çağına ait olduğunu iddia ederler. Bazılarına göre ise bu, camiye bitişik Türk imaretinin bacasıdır.
Selanik Ayasofyası Bizans devrine ait kubbeli bir bina olup herhalde VI. yüzyılda inşa edilmiştir. Birkaç defa ilâveler yapılan kilisenin ana mekânı dört köşe bir kule biçiminde yükselir ve bunun üstünü yayvan bir kubbe örter. Plan bakımından İstanbul’daki Ayasofya ile hiçbir benzerliği yoktur. 1911 ‘den sonra tekrar kiliseye çevrildiğinde duvarlar kazınarak bazı mozaikler meydana çıkarılmıştır. Evliya Çelebi’nin bahsettiği “yeşil somakiden zümrüt gibi mücellâ kürsü” ise yekpare yeşil Tesalya somakisinden (verde antico) yontulmuş ve işlenmiş bir Bizans vaaz kürsüsü olup camide de kürsü olarak kullanılmıştır. Bu çok değişik ve değerli eser 1905 yılında cami tamir edilirken İstanbul Arkeoloji Müzesi’ne getirilmiştir. Bugün halen burada bulunmaktadır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi