AHLAK

Ahlaklı olmanın
anlamını ve özellikle insa­nın davranışına yol gösteren ve ona rehberlik eden
düşünce ve inançları (İslâm, Hristiyanhk ya da ateizm gibi) araştıran felsefe
dalına ah­lak, denir (ethics). Ancak Batı dillerinde biz­deki ahlak kelimesine
karşılık etik’in yanında morale kelimesi de kullanılmaktadır. Morale terimi
latince “momlis” kelimesinden türetil­miş olup ilk defa Cicero
tarafından Grekçe “ta etika”nm karşılığı olarak kullanılmıştır. Her
iki kelime adet, seciye veya karakter, ge­nel olarak beşerî tutum veya tavır,
özel olarak da davranış ve durumların aklanması ve düzel­tilmesiyle ilgili
hususları ifade etmektedir. Bir bakıma “moral” (momlis) karşılığında
ahlâk, somut ahlâkî olayların tahlili İçin, etık ise, her ahlâk yasasının
konusunu oluşturan iyi-kötü, yükümlülük (vecibe) -ödev gibi temel kavram­ların
İncelenmesi için kullanılmaktadır.

Morale karşılığında
ahlâk kelimesinin “pra-tİk ethique” kelimesi karşılığında kullanılan
ahlâkın ise, “teorik ahlâkı” ifade ettiği söylene­bilir. Başka
söyleyişle ahlak, “davranış kuralla­rı” anlamında, pratik ahlak
esaslarıyla birlikte kişinin ahlaki yapısını, İyi veya kötü yaratılışı (huyu),
tabiatı ve seciyeyi ifade etme yanında, insanın toplum hayatı içinde riayet
ettiği ve et­me gereği duyduğu kurallar bütünü olarak da ortaya çıkmaktadır.
Böylece ahlâk düşüncesin­de, ahlâk meselesiyle ahlak bilimi meselesi merkezi
kavramlar olmakladırlar. Tıpkı insan mizacını yansıtan davranışları yaparken
şuur­lu olunsun veya olunmasın uyulan kurallar ko­nusunda olduğu gibi, mizaçlar
ve davranışlar alanında da ahlaki ya da ahlak-dışı niteleme­ler yapılmaktadır.
Ahlakın sözkonusu kuralla­rı çeşitli fertler, toplumlar, dönemler ve kül­türler
için daima ortak bulunmadığına göre, ahlakın temel kavramları olan
“iyi” ve “gerçek bir ahlâk” nasıl tanımlanacaktır? İşte
ahlakın mahiyeti ve benzer konularına ilişkin cevapla­rın ortaya konulması;
ahlakın sistemli bir dü-Şünce konusu olması, kısacası ahlak felsefesi­ni (etik)
doğuracaktır. Bu da genel olarak ah­lak nedir ve mahiyeti nasıl açıklanabilir?
soru­suna bağlanır. Böylece ahlak teorilerinin doğ­ması sözkonusu olacaktır.
Fakat ahlak teorile­rinin tarihte ortaya çıkışıyla, ahlakın insan ve toplum
hayatında sözkonusu olmaları aynı şey değildir. Yani ahlak, ahlak teorileri
tarafın­dan incelenmeye başlanmadan önce de vardı ve hiçbir teoriye
dayanmaksızın da varlığını sürdürebilir.

Ahlak teorilerini
çeşitli açılardan sınıflandır­mak mümkündür. [1]

l- Aşkm (Tmnscendant) Ahlak Teorileri:

Bu tür ahlak
nazariyeleri ahlakı ve onun te­mel değerlerini insandan bağımsız bir gerçek­lik
olarak İncelediklerinden, idealist felsefe­nin temel dayanağı durumunda bulunan
Pla-ton’un İdcalar dünyası esas kabul edildiğin­den idealist ahlâk şeklinde de
nitelendirilir. Bunun yanında büyük metafizik sistemler ola­rak bilinen
Aristoteles’in, Saint Augusti-nus’un, Malebranch’ın ve Leİbnİz’in felsefele­rinde
ve ahlak anlayışlarında aşkınlık kavramı belirleyici rol oynar. Nitekim bunun
“metafi­zik ahlâk” olarak tanımlanması da yapılmıştır.

Aşkın ahlak nazariyesi
hakikatle ahlakın oluşturulamayacağı görüşünü ileri sürer. Ah­lâk, nazari
olarak düşünülmeden Önce de var­dır ve düşünen insan onu ancak araştırmasıyla
“keşfeder” insan evrenin mahiyet ve özellikle­rinden, evrende
kapladığı mekandan mantıki olarak “keşfedilen” kuralların bütününü
teşkil etmektedir. Bu bakımdan ahlak sisteminin kapsadığı ahlak kuralları Öklİd
geometrisinde olduğu gibi, bazısı ilahi bir iradenin yaratışı olarak, bazısı
sadece ferdi aklın yansıması olarak düşünülür. Bu yönüyle aşkın ahlak nazari­yesi
ister ilahî, ister felsefi nitelikte olsun, bü­tünüyle aşkıntığm dayandığı
spekülasyonların genelliğine yönelir ki, böylece evrenin düze­niyle ahlak sistemi
arasında bir bağlantı ve benzerlik kurulmuş olur. Ahlaki değerlerin ha­kikatleri
mutlak veya saf varlığa ait a priori gerçekliklerden çıkarılmak istenilir.
Dolayısıy­la ahlaki emirler, yani normlar metafizik bo­yutta düşünülür ve
algılanır. Bu teorinin ilk temsilcileri olarak Sokrates ve Platon zikredi­lebilir.

Sokrates, insanın
davranışlarının iyi-kötü şeklinde ahlaki bir tasnife tabi tutulacağını, iyi ve
kötünün ise bilgiye, dolayısıyla akla dayan­dırılacağım belirtir. Bilgi insanı
doğru davran­maya, doğru davranma ise mutluluğa ulaştırır kî, sonuçta bilgiyle
mutluluk, yani erdem aynı şey olurlar. Mahiyeti iyi olan bilginin elde edil­mesi,
iyi İle kötünün birbirinden ayırt edilme­sini sağlar ki, İyiyi kötüden ayıran
kimse bilge­liğe ulaşır. Bu da mutlu olmayı sağlar. Dolayı­sıyla bilgiden doğan
erdem, yani ahlaklılık ile mutluluk sonuçta aynı noktada birleşirler. Er­dem,
Sokrates’e göre “bilinen ve uygulanan hakikattir”; “iyiyi
kötüden ayırma bilgisi” ise, adalettir. Keza İnsanın “kendini
bil”mesi ol­gun bir ahlaki şahsiyete ulaşmada temel esas­tır. Kötülük ve
suç insanın kendini bilememe­sinden, bilgisizliğinden kaynaklanır.

Sokrates’in ahlak
felsefesini esas alan Pla­ton, onu metafizik ilkelerle destekleyerek
te-mellendirmeye çalışır. Ona göre erdem; “iyi idesi çevresinde birikmiş
ve adalet idesi tara­fından buyurulmuş aşkın normların (idelerin) karşılığından
başka bir şey değildir.”

Platon’un kavram
İdealizmini ortadan kaldır­maya çalışan Aristoteles’e göre, varlık, madde ve
formdan oluşur ki, bunlar ayrı ayrı birbiri­ne dayanarak mutlak ve saf forma
(Tanrıya, iyiliğe), yani “sevilen şey seveni nasıl kendine çekiyorsa”
öyleyecc ulaşırlar. Bu bakımdan in­sanın davranış normu kendi en iyi formunu ta­mamlamak,
özünü ya da tabiatını üst derece­de gerçekleştirmek olmalıdır. Bu da akılla
olur; dolayısıyla erdemlilik akla uygun bir ha­yatı yaşamakla anlamını kazanır.
NikhontakhosAhlakı ‘uda erdem bir tür alışkanlık, herşe-yi “lam
ortada” dengede [utacak bir tutum ola­rak nitelendirilir. Aristoteles’e
göre, toplum halinde yaşamak durumunda olan İnsan, hay­van ile Tanrı arasında
bir bağlantı noktası olup tabii bir olay olan toplumun da belli bir amacı
vardır: Üyeleri arasında erdemi geliştir­mek. Bunun için normlar gerekir. Öte
yandan evrendeki her varlık mutluluğu arar, ona yöne­lir; çünkü hayatı anlamlı
ve değerli kılan bu­dur. Fakat mutluluğun kapsamı değişkenlik gösterebilir.
Mutluluğu sağlayan belli başlı dört değerden sözedilebilir ki, bunlar; haz, şe­ref,
zenginlik ve düşünce hayatıdır. Bu sonun­cusu en yüce amaçtır. İşte insanın
faaliyeti de bu amaca yöneterek onu gerçekleştirmelidir. Bununla birlikte her
varlık türünün kendine has en yüce iyisi vardır. Ahlak felsefenin göre­vi en
iyinin ne olduğunu belirlemek, ruhların erdemli ve mutlu olması için akla uygun
yolu-göstermektir. Aristoteles ferdi mutluluğun ah­lakın esası olduğunu kabul
eden Eııdaimonist (Mutluluk ahlakı) anlayışların (Bcnthanı, Mİ11, Spencer vb.)
habercisi de olmuştur.

Stoacı ahlak
anlayışlarını (Zenon, Krİsip-pos, Seheka, Epiktetos, Markus Aurclius),
na-turalist ahlak nazariyesi yanında aşkın ahlak nazariyesi içinden
değerlendirmek mümkün­dür. Buna bağlı olarak Yeni Çağda Dcscartcs, Lcibniz,
Pascal, Mainc de Brain, bir anlamda da Kant’ı bu sınıfa dahil etmek gerekir. [2]

2- Natuıvtist Ahlak Teorileri:

Bilim ve düşünce
alanındaki gelişmeler, ah­lak felsefecilerini ahlak konusunda aynı yön­temle
aynı objektif sonuçların elde edilebilece­ği anlayışına götürmüştür. Özellikle
XVIII. yüzyılda Böyle, Hume, Helvetius, sonraları Mili ve Fouriergibİ düşünürler
ahlakı psikolo­jik temelde ele almaya çalışacaklardır. Bazıla­rı da biyoloji,
hatla fizyolojiyi temel alarak bir “tıp ahlâkı” oluşturmaya
yöneleceklerdir ki, Cabanis, Dcsiuit de Tracy, d’Holbach, daha-gen’lcre
gidildiğinde bazı Stoacı filozoflar böy­ledir. Yakın zamanlarda bu anlayışı
Metchni-kof, Le Dantec, Baldwin, Kretchmer, Fren d, Spiritualist bîr felsefeyle
karışık olarak Klagcs savunacaklardır. Bunlar geçerli bir ahlâk siste­minin
ancak “insan tabiatını” oluşturan psi-ko-bİyolojik eğilimlerle İlgili
bilgiler üstüne kurulacağını ileri sürmüşlerdir. Öte yandan ahlakı fizik temele
dayandırmaya çalışan Hob-bes ahlakı da bir bakıma böyledir. Osiwald ise
termodinamiğin ilkeleriyle ahlakın ilişkisini araştırır. Yine ahlakı pozitif
bilim biçiminde kurmaya çalışan Comtc’un anlayışını XX. yüz­yılda toplumsal
yasalar bilgisiyle ele alan Durkheim ve Levy-Brııh! de önemlidirler. Bunlar
laik veya dini ahlak alanındaki “Yüce Düzen” idcaliahlakinc, pozitif
bir ahlak araş­tırmasını koyarak hem ahlakı temellendirmek istemişler, hem de
aşkın ahlak teorisinin yeter­sizliklerine dikkat çekmeye çalışmışlardır.

Buna karşılık,
Cronaidc gibi düşünürler bili­min getirdiği yararları kabul etmekle beraber,
onun daha fazla kötülüklere de neden olduğu­nu; Bergson ise, bilimin getirdiği
en büyük teh­likenin maddî araçların insan ruhundaki inki­şafı veya
“açılımı” nisbet inden daha çok artma­sına dikkat çekerek eleştiride
bulunurlar. Ah­lak normunda yükümlülüğün bulunduğu hal­de, bilimde yükümlülük
yoktur. Çünkü bilim “olan” ile, ahlak ise “olması gereken”
ile ilgili­dir.

Mutluluk, nazların en
üstünüdür ve bu üs­tünlük düşünceye ait bir hesap işidir, anlayışı­nı temel
akın faydacı ahlak, Epİkür ahlakının Yeni Çağdaki ifadesidir. Asılmak üzere
olan biri için, “işte hesabını yanlış yapmış bir adam” derken
Fontcnclle; Bcntham gerçek bir “haz aritmeği” kurmak ve “ahlakın
yerine hazzın bütçesini dengeleyecek bir sanat, bir deontolo­ji geçirmek”
İsler. Hutclıcson ise, mutluluğun üst dereceye çıkarılmasını formüle etmeye uğ­raşır.
Hazların yoğunluğunu hesab etmeye ça­lışan Bcnhtham’in görüşüne, Mİ1I hazların
ni­teliğinin de unutulmaması gerektiğini ekler. Ona göre daha ince, daha süzme,
daha hare­ketli, sonsuz hazlara kaynak olacak hazlar var­dır ki, bunlar
“kalb hazlan”dır. Böylece ferdin mutluluğuyla toplumun mutluluğu
“Ortak çı­karda” birleşmektedir. “Amerikan ahlakı” olarak
da anılan Pragmatizm bu temel üzerinde kurulacaktır: Yararlı olan, hakikattir.

Hayatı yaratıcı bir
coşku olarak tanımlayan ve hayatın eşanlamlısı olarak “güç İradesi”
dc-yinıini kullanan Nielzsche, klasik değerler sis­temini yıkmayı amaçlayarak
“ahlak dışı” bir ah­lak idealini önerir ki, bu üst-insan (supermen)
ahlakıdır. Buna vitalist insan ve ahlak görüşü de denir. [3]

3- Foımel Ahlak Teorisi:

Bu ahlak teorisinin en
tipik örneği Kant ah-iakıdır. Kant’ın ahlak felsefesinin temel kav­ramları
şunlardır: a) İyi isteme (veya irade); b) Ödev; c) ahlak yasası veya buyruğu
(Kate­gorik Emperatif); d) özgürlük (İrade özgürlü­ğü, ahlaki Özerklik). İyi
isteme, doğrudan ve kendiliğinden İyi ve mutlak değeri olan; “dün­yada,
dünyanın dışında bile; İyi bir istemden başka kayıtsız şartsız İyi
sayılabilecek hiçbir şey”dir. (Ahlak Metafiziğinin Temellmdirilıne-si).
İyi istemeyi belirleyen, aydınlatan ve açık­layan ödev kavramıdır. Kant iyi
islemenin ödevle bağlantısında insanın eylemlerini şöyle sınıflandırır: ödeve
aykırı olanlar, Ödeve uy­gun olanlar (eğilimden çıkan, ödevden çıkan). Ödev ve
bununla İlgili olarak erdem, ahlaklı­lık ve iyi İdelerinin deneyden bağımsız
olarak a p/ioıi gerçeklikleri vardır. Ödev idesinin de­neyden bağımsız a pıioıi
geçerli oluşu ahlak yasası varsayımına dayanır ki, Kant’a göre ah­lak yasası
“aklın bir faktumu (olgusu)”dur. Ay­rıca ahlaki isteme eğilimlerden
gelen ve mut­luluğa erişmeye çabalayan bir İstemeden te­melde ve ilke olarak
bütünüyle başkadır. Çün­kü ahlaki İsleme, yasa düşüncesiyle belirlen­miştir.
Yani duygulara, eğilimlere bakmaksı­zın sadece “ödev” olarak vardır
ve öyle yaşanır ki, ödevin severek yapılmasıyla, yasaya saygı­dan dolayı yapılması
önemli değildir. Çünkü “Ahlak yasası dolaysız olarak istemeyi belir­ler”
(Pralİk Aklın Eleştirisi), Ödev kavramı nes­nel olarak, eylemin yasaya
uygunluğunu ister; özne] olarak, yani maksimleri bakımından ise, -islemenin
yasayla belirlenmesinin lek yolu olarak- yasaya saygı ister.” Ödevin
kaynağı ise.

Kant’a göre, manevi
dünyaya ilişkin olan ve “doğanın mekanizminden bağımsız ve özgür”
olan kişiliğimizdir. Ahlâk Yasası (Kategorik Emperatif) kişiliğin özerklik
(otonomi), ev­rensellik. İnsan kişiliğine saygı ilkeleriyle iç içedir. İçimizde
bulunan ahlaki buyruk (yasa) kayıtsız, şartsız ve mutlaktır. Bu dünyada şar­ta
bağlı olmayan, İyi olan lek şey, iyi niyettir, yani “kendi çıkarımızı
gözetmeden ahlak yasa­sını izleme istemidir” Mutlu olup olmama de­ğil,
ödevin yerine getirilmesi Önemlidir, ahlak yasası kendimizi nasıl mutlu
kılacağımızın Öğ-rclisi olduğundan, kendimizi özgür duymasay-dık, Ödev
kavramını kavramamız da mümkün olamazdı. Bu ise, yani evrensel yasa ve mutlak
buyruk (ahlak yasası) her insanda vardır. Böy­lece mutluluk, çıkar, zevk güdü
ve eğilimleri, ahlak yasasının Özünde yoktur; o sadece bir ödevdir. Kant’ın
ödev ahlakı ya da ödeve uy­gun davranışı şart koşan formel ahlakı, Kon-füçyüs
ahlakıyla da ilişkili sayılabilir. [4]

4- Personalisi Değer Ahlakı:

Daha çok Scheler,
belli oranda Hartmann’ın ahlak görüşleri personalisl ahlak içinde sayı­lır.
Schclcr ahlak felsefesini muhtevalı değer­ler ahlakı şeklinde ortaya koyarken,
Kant’ın formel ahlakı (ödev ahlak)’nın da eksikliğine dikkat çekmiş olmaktadır.
Ayrıca Scheler XX. yüzyılın relalivisl anlayışına karşı ahlakın mut­lak şartsız
oluşunu belirterek “Değerler Ahla­kını bu temele oturtmak ister.
Felsefesinde ve ahlak anlayışında kişi Önemli yer tutar. Ne sadece dış ve iç
algı, ne bilme ve isteme eyle­mi, ne de kendi üzerinde bilinç, lek başlarına
kişiyi oluşturabilirler. Kişi doğrudan doğruya olabilecek bütün eylem
çeşitlerini kapsayan bîr birliktir, “çeşidi eylemlerin somut
birvar-lık-birliğidir”, “yaşantıların birlikle yaşanılmış birliğidir.”
Kişi eylemlerini birlikte gerçekleş­tirdiğinde anlaşılır ki, bu da ancak sevgi
için­de olur, ancak sevgi kişinin öz varlığını ortaya koyabilir. İnsanı nesne
boyutuna indirgediği­mizde, kişiliğini de ortadan kaldırmış oluruz. Bu bakımdan
ahlaki değerler kişinin salt sevgi eyleminde ortaya çıkarlar, dolayısıyla
kişinin ahlaki değerini, kişiyle sevgi eylemini birlikte gerçekleştirmekle,
onun sevdiği şeyi birlikte sevmekle kavrayabiliriz. Ona göre, tüm insan­ları
kişi olarak kabul etmek mümkün olmaz. Ahlakî bir kişiyi oluşturan dört unsurun
bir arada bulunması şarttır: Normal olma, ergin olma, kendisi ve bedeni
üzerinde egemen ol­ma ve sorumluluk.

Platon felsefesinin
temel olarak İdeal dün-ya-reel dünya ayrımını yapan Hartman’a göre bu ayrılığı
giderecek varlık, İnsandır. İnsan ise, duyarlık dünyasıyla özgürlük dünyasını
bağdaştırabilir. Ahlak felsefesini bu bağlam­da kuran Hartmann, değişmez,
öncesiz-sonra-sız bir ahlakî değerler alam kabul eder ki, en yüce değerler
ahlakî değerlerdir. Bir eylemin ahlakî sayılabilmesi için iki şartın bulunması
gerekir: Eylem Özgürce yapılmalı ve eylemde en yüksek değerler aşağı değerlere
üstün tutu-labilmelidir. Böylece ahlakî bakımdan eylem­de bulunmak, daha iyiye
(yüceye) karar ver­mek demektir.

İslam’da ahlakın
mahiyeti ve niteliği Kur’an-ı Kerim’in hükümlerinde yer aldığına göre,
“İslam ahlakı” deyimini “Kuı’an ahlakı” şeklînde ifade
etmek gerekmektedir. Gerçek­te HzAyşe’nin rivayet ettiği bir hadiste
Hz.-peygamber’in ahlakının Kuı’an ahlakı” oldu­ğu belirtilmiştir {Müslim,
Müsafirin, 139). Bu bakımdan İslam ahlakının teorik yönü Kur’an’da (aynı
zamanda hadislerde), tam uy­gulanma örneği de Hz.Peygamber’in ahlakî
Şahsiyetinde somutlaşmaktadır. Nitekim Pey­gamberimiz: “Ben ancak ahlakî
faziletleri ta­mamlamak için gönderildim” buyurarak İslam-da ahlakın
önemine işaret etmişlerdir.

İslam’da ahlak edeb,
terbiye ve ahlaki güzel­likleri kazanıp kötülüklerden kaçınmak, nef­sin
tezkiyesi (temizlenmesi, ıslahı)’na ait dav­ranışlardır. Bu, dinin öngördüğü
iyi bir kul ol­ma esasını da güçlendirmektedir. Dolayısıyla insan her şeyden
önce nefsini terbiye etmeli, ona karşı olan görevlerini yerine getirmelidir. Bu
da nefsi koruma ve yüceltmedir, yani insa­nın her türlü maddi ve manevi
kötülüklerden korunması yanında; ikinci olarak, koruduğu bu nefsini
geliştirmek, olgunlaştırmak ve yüceltmektir. Bir başka söyleşiyle İslam’da ahla­kın
konusu nefis kabul edilmekte, bu da insa­nın maddi ve manevi yönünü, yani beden
ve ruhunu ilgilendirmektedir. Böylece insanın be­den ve ruh yönünden terbiye
edilmesi, ahla­kın öngördüğü bir kişiliği kazanması amaçlan­maktadır. Nitekim
ahlak alanında ortaya ko­nulan eserlere “Kitabü’l-âdab”,
“Tchzibü’l-ah-lak” veya “Mekaıimü’l-ahlak” isimlerinden bi­rinin
konulması gelenek olmuştur. Bu anlam­da İlk ahlak kitabları olarak Abdullah İbn
Mu­kaffa (723-759)’nm Sanskritçe’dcn çevirdiği Kelime ve Dinme ile Abdullah İbn
Müba-rek’in Kitabü ‘z-Zıi/u/’üdür.

Hadis ve hukuk
bilginlerinin yazdıkları ah­lak kitaplarında genel olarak Kur’an ve Sün-net’te
belirtilen ahlakî emirler ve kuralların şerh edilmesi ve açıklanması esastır.
Allah’ın yüceliği, ihsan ettiği nimetlerin büyüklüğü kar­şısında hamd edilmesi,
Hz.Peygamber’e bağlı­lık yanında insanın bizzat kendisine, nefsine, ailesine,
çocuklarına, din kardeşlerine, Öteki İnsanlara vb. karşı görevleri belirtilir.
Nefsin (maddi ve manevi yönden) güzelleştirilmesi konusunda mümin ya da genel
olarak insanla­rın yücelmesi, aklî olgunlaşması amaç olarak hedef
gösterilmektedir. Ayrıca buna paralel olarak, özellikle ruhun erdemle
güzelleştiril­mesi kapsamında; sebat ve metanet, nefsine hakim olma, şecaat
veya cesaret, etvazu ve va­kar, eşref ve haysiyet (izzet-i nefs) hilm, edeb ve
haya, doğruluk ve dürüstlük, iffet, sabır, cö­mertlik nitelikleri sayılmıştır.
Bu niteliklerin karşıtı olan yalan, hiyanet, karıştırıcılık, boz­gunculuk,
utanmazlık, şerefsiz ve haysiyetsiz bir hayat yaşamak, sabırsızlık, cimrilik,
kor­kaklık vb. erdemsizliğe götüren nitelikler ola­rak tanımlanır ve açıklanır.

Öte yandan tasavvuf
ilkeleri ve öğretisi doğ­rultusunda ortaya konulmuş eserler de vardır ki,
bunlar ayrıca tevhid ve “mükaşefe” gibi ko­nuları kendilerine
İnceleme alanı olarak seçer­ler. Bu eserler temel İtibariyle şu konuları ele
alırlar;

a) Allah’ın
emir ve yasaklarına teslim olma,

b) Allah ve
Peygamberin ahlakıyla do-nanıp olgunlaşma,

c) Masiva
(Allah’tan gayrı herşey)’dan kendini uzak tutma. Bu yönden bakıldığında
tasavvufî ahlakta nefis kavramı özel anlam ve Önem kazanmaktadır. Buna gö­re
nefsin şu mertebelere ayrılması mümkün­dür:

a) Nefs-İ
Emmare,

b) Nefs-İ
levvâme,

c) Nefs-i
muinime,

d) Nefs-i
mutmainne,

e) -Nefs-i
radiyye,

) Nefs-i
mardiyye. Nefs-i Em-mare’den kurtulup Nefsi mardiyye’ye erişmek dinin emir ve
yasaklarıyla Peygamberin sünne­ti aydınlığında mümkün olabilir. Bunun için
insanın “feragat ahlakı” denilebilecek bir ahla­kî şahsiyet örneğini
gözetmesi şarttır.

Öte yandan düşünce
bakımından ahlâkın açıklanması ve yorumlanmasını yapmaya çalı­şan müslüman
düşünürlerin ahlak görüşleri ahlakın metafizik, psikloji, siyaset gibi alanlar­la
ilişkisini belirleme bakımından dikkat çeki­cidir.

İslam ahlakı, kaynağı
bakımından yazılı gele­neğe dayanmıştır. Bu yönüyle değerlendirildi­ğinde
zengin bir literatürün ortaya çıktığı söy­lenmelidir. Kur’an. Sünnet ve ilgili
bilim disip­linleri (Tefsir, Hadis, Fıkıh, Siyer) alanına gi­ren kitaplar başta
olmak üzere, doğrudan ah­lakı konu edinen eserler, İslam’ın erkenza-manlarından
günümüze kadar yazılagelmiştir. Abdullah b.Mübarck’in Kiiabü’z-zühd
ve’r-tv-kaik’i, Buhari’nİn el-Edebiı’l-müfred’i, Maver-di’nin Edebii’d-dihıya
ve’d-din’i, İbn Hazm’ın İlmu’l-ahlak (ya daRisaletü’l-ahlakf’ı, Muha-sibi’nin
er-Riâye% Ebu Talİb el-Mekki’nin Kutu’l’Kulûb’u, Gazalİ’nin İlıyâıı
ulûıni’d-din’i, Muhammed İbn Miskeveyh’İn Tehzi-bu’I-ahlük ve
taihi/ıt’l-â’râk’ı, Nasiruddin et— Tûsî’mWl/7/f/Aw/irîs//T”sİ; ve dolaylı
olarak Fa-rabi’nin İbn Sina’nın, İhvan-ı Safâ’nın Risale­lerini sayabiliriz.

Yaygın bir okuyucuya
hîtab eden eserler ara­sında İbn Mİskeveyh, Gazali, Tûsî’nin eserleri­nin etki
alanında değerlendirilen Adudiddin el-İci’nin Ahlak-ı Adudî’si, Celalüddİn
Dcvâ-ni’nin Ahtâk-ı Ceiali’si, Kınalızade Ali Efen-‘ninAhlâk-ı u/âi’si,
Feridüddin Auar’ın7W/-name’si, Sadi’nin Bostan’ı da zikredilmelidir.

Türkiye’de Meşrutiyet
ve sonrasında yayım­lanan ahlakı konu edinen eserler arasmda Muslihiddin Adil
Bcy’in Malumat-ı Ahlakiye ve Medeniye’^, Mustafa Namık’ın Ahlâk”\,

Seyyİdi Bay’inAhlâk-ı
Dinİ’si, Hüseyin Remzi Bey’inAhlak-ı Hamide’û, İzmirli İsmail Hak-kı’nın İlm-i
Ahlak\ Ahmed Naim Bey’in İs­lam Ahlakının Esasları, Ahmed Hamdi Akse­ki’nin Ahlak
Deısle/i, Ömer Nasuhi Bilmen’in Yüksek İslam Ahlakı, Mehmed Zahİd Kotku’-nun
Tasavvufi Ahlak (5 cilt)’ı ve Mehmet AH Ayni’nin Ahlak Dasleri”ni sayabiliriz.

İsmail KILLIOĞLU[5]