Abdülhay Celvetî (ö. 1117/1705) Tanınmış Celvetî şeyhi, vaiz ve mutasavvıf-şair.
Yaşamı
Celvetiyye tarikatı şeyhlerinden Saçlu İbrahim Efendi’nin oğludur. Edirne’de doğdu, babasının yanında yetişti. Tarikat âdabını ondan öğrenerek tahsiline devam etti. Bir süre sonra hilâfeti aldı ve Rumeli Çirmen sancağındaki bugün Bulgaristan sınırları içinde bulunan Akçakızanlık kazasında Alâeddin Efendi Zaviyesi şeyhliğine getirildi. Edirne Sultan Selim (Selimiye) Camii vaizi olan babasının 1660’ta vefatı üzerine, bu camiin vâizliğiyle tekke şeyhliğine tayin edildi. Bu görevlerde uzun süre kaldıktan sonra 1686’da İstanbul Kadırga’daki Sokullu Mehmed Paşa Zaviyesi’nin. Kadızâde Mahmud Efendi’den boşalan şeyhliğine tayin edildi. İki yıl sonra Eminönü Valide Camii (Yenicami) vaizliğine getirildi. 1691’de Selâmi Ali Efendinin vefatı üzerine, Üsküdar’daki Aziz Mahmud Hüdâyî âsitânesine şeyh oldu. Bu vazifesi on dört yıldan fazla devam etti. 29 Receb 1117 (16 Kasım 1705)Pazartesi günü vefat etti. Telsîr-i Ba’z-ı Süver-i Kur’âniyye adlı eserine müstensih tarafından ilâve edilen bir kayıttan yetmiş altı yaşında öldüğü anlaşılmaktadır. Adı geçen âsitâne civarındaki Halil Paşa Türbesine, Halil Paşazade Mahmud Bey’in yanına defnedildi.
Edebi Kişiliği
Abdülhay Efendi, tasavvufi sahadaki ilmî seviyesi ve şahsiyetiyle Celvetiyye tarikatının önde gelen şeyhlerinden biri olmuştur. Çeşitli el yazması güfte mecmualarında görülen manzumeleri onun iyi bir şair olduğunu ortaya koymaktadır. Abdülhay mahlası ile yazdığı ilâhilerinin büyük kısmı birçok musikişinas tarafından bestelenmiştir. Tasavvuf edebiyatında Yunus Emre. Eşrefoğlu Rûmî ve Niyâzî-i Mısrî gibi şiirlerine en çok beste yapılmış birkaç şairden biri olmasına rağmen, henüz bir divanına rastlanmamıştır. Arap şairi Bûsîrînin Hz. Peygamber için yazdığı Kaşî-de-i Bürde’sini nazmen tercüme etmiş, Fethu’l-beyan li-husûli’n-naşri ve’l-fethi ve’l-emân adlı Arapça eserinde Feth sûresini, Tefsîr-i Ba’z-ı Süver-i Kur’dniyye adıyla kayıtlı Türkçe eserinde ise Meryem, Yâsîn, Feth, Rahman, Nebe’, Nâzi’ât. Abese, Tekvîr, İnfıtâr, Mutaffifîn, Kevser sûrelerini tefsir etmiştir. Ayrıca Şerh-i Gazal-i Hacı Bayrâm-ı Velî adlı bir küçük risalesi vardır. Selîne’de Şerh-i Gazel-i Hazret-i Hüdâyî adlı bir diğer eserinden bahsediliyorsa da bu eserin nüshalarına rastlanamamıştır. Müstakimzâde. Mecmuasının sonundaki “Besteciler Filistin’de onun ismini zikretmekte, ancak Abdülhay Efendinin zamanımıza ulaşan bir mûsiki eseri bulunmamaktadır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi