Yetenek, Beceri, Kabiliyet Nedir? Tanımları, Tartışmaları (Psikoloji)

Günlük dilde, bireyin herhangi bîr alandaki becerilerini veya beceri potansiyellerini anlatmak amacıyla kullanılmasına rağmen bilimsel olarak tanımlanması oldukça güç kavramlardan biri de yetenektir. Kavramın kişilik, zekâ, genetik ve çevre gibi kavramlarla çok yakından ilişkili olması, anlam alanını belirsizleştirmektedir.

İnsan tekinin, insan türünün bir üyesi olması nedeniyle vazgeçilmez biçimde bütün diğer insanlarla benzer olan yanları vardır. Örneğin diğer insanlarınki gibi yapılaşmış bir beden, doğumla başlayıp ölümle sonuçlanan bir hayat seyri, belli bir kültürün içinde kişiliğinin şekillenmesi insanın benzer özellikleridir. Fakat bir türün üyesi olması insanın yalnızca bir yanıdır, diğer bir yanı daha vardır ki, onun sayesinde bütün insanlar birbirlerinden farklılaşır, eşyumurta ikizleri dahil kimse birbirinin üpkısı olmaz. Bireyler arasındaki farklılıktan oluşturan fiziksel unsurlar (bedenin biçimi, yüz hatları, parmak çizgileri, boy, ağırlık vb.) kolayca farkedilebilirlerse de, psikolojik unsurların farkedilip değerlendirilmeleri o kadar kolay değildir. Yetenek, bu psikolojik bireysel farklılıklardan bir tanesidir. Diğer psikolojik bireysel farklılıklar içinde zekâ, mizaç, kişilik, inanç ve değer sistemleri, insan ilişki tarzları sayılabilir. Yetenek kavramı, anlam olarak bunların hepsiyle ilişkilidir, bazılarıyla kimi zaman örtüşür (örneğin zekâ bazan yetenekle aynı anlamda kullanılır, yine insan ilişki tarzları pekâla sosyal bir yetenek sayılabilirler) bazılarının (örneğin mizaç ve kişilik) içinde yer alır, gelişimi ve ifade edilme biçimi onlara bağlıdır. Yeteneğin gösterilebilen, başarılabilen, ortaya konmuş bir beceri mi yoksa kişinin içinde taşıdığı, uygun şartlarda ifade edebileceği bir potansiyel mi olduğu gündelik dilde karışmasına rağmen (örneğin başarılı bir müzisyene yetenekli deriz) psikoloji dilinde yetenek daha çok kişinin içinde taşıdığı potansiyel anlamına kullanılır. Nasıl olup da her bireyde farklı bir yetenekler tablosu ortaya çıktığı ise oldukça karmaşık bir sorundur. Bunu açıklamak için kalıtımın, yetiştirilme ve eğitilme tarzının, kurulan insan ilişkilerinin yoğunluğu ve biçiminin, karşılaşılan önemli hayat olaylarının, yaşanılan demografik ve coğrafi çevrenin, geçirilen hastalıkların rollerinin ayrı ayrı bilinmesi gerekir.

yetenek-psikoloji.jpg 91 153 Yetenek kavramının anlamındaki belirsizliği ve değişebilirliği göstermek için üzerinde en çok çalışılan psikoloji konularından zekâyı örnek almak uygun olacaktır. Zekâ­nın varolduğunda herkes birleşmekte, fakat ne olduğuyla ilgili birçok teori ileri sürülmektedir. ‘Tek etmen teorisine göre zekâ, soyut ve genel bir uyum yeteneğidir. Yani yetenekler manzumesi içinde yalnızca bir tanesidir. Spearman’ın “çift etmen teori-si”nde ise bir genel yetenek olarak zekâ (G etmeni), bir de özel diğer yetenekler (S etmeni) vardır. G etmeni bir çok alanda kendini göstererek o alanlarda, zeki insanın ba­şarılı olmasını sağlar. Fakat S etmeni yö­nünden varolan farklılıklar, her alanda aynı derecede başarılı olmasını engeller. Görüldüğü gibi bu teoride yetenekler içinde zekâya çok özel bir yer verilmektedir. “Çok etmen teorisi”nde ise çok sayıda özel yetenek bir araya gelerek zekâyı yaparlar, örneğin Thomdike, zekâyı mekanik (el ve alet kul­lanma becerisi), sosyal (insan ilişkileri kurma ve sürdürebilme becerisi) ve soyut (sembollerle düşünme becerisi) olmak üzere üçe ayırır. Böylece neredeyse bütün yete­nekler zekâ içinde toplanmış olur.

Her ne kadar tanımlarda bir anlaşma sağlanamıyorsa da, bugün kişilik, zekâ gibi diğer psikolojik bireysel farklılıkların yanısıra özel yetenekleri ölçmeye yönelik testler de geliştirilmiştir, örneğin Seashore müzik ve resim yeteneği testiyle kişinin müzik ve resim yeteneği ölçülebilmektedir. Yine çeşitli araştırmacılar tarafından geliştirilen testlerle kişinin mekanik ve meslekî (üp, hukuk, öğretmenlik, sekreterlik vb.) yete­nekleri de ölçülmektedir.

Erol GÖKA – SBA