Yenişehirli Abdullah Efendi Kimdir, Hayatı, Lale Devri Şeyhülislamı
Abdullah Efendi, Yenişehirli (ö. 1156/1743) Lâle Devri’nin meşhur şeyhülislâmı.
Doğum tarihi bilinmemektedir. İlk tahsilini memleketi olan Yenişehir’de yaptıktan sonra İstanbul’a geldi, medrese tahsilini burada tamamladı. Ruus imtihanını kazandıktan sonra çeşitli medreselerde müderrislik yaptı; Süleymaniye Dârülhadis müderrisliğine kadar yükseldi. Daha sonra kadılık mesleğini seçerek fetva emaneti, Halep ve Bursa kadılığı görevlerinde bulundu. İstanbul kadılığı pâyesiyle ordu kadısı olarak Mora seferine katıldı (1715) Sefer dönüşünde Anadolu kazaskerliği payesini aldı, daha sonra da fiilen Anadolu kazaskeri oldu. Bu görevden azledildikten bir süre sonra Rumeli kazaskerliği payesini aldı. Şeyhülislâm İsmail Efendi’nin azli üzerine, o sırada sadâret kaymakamı olan Damad İbrahim Paşa’nın gayreti ve tavsiyesiyle 7 Mayıs 1718’de şeyhülislâmlığa getirildi.
On iki yıl dört ay yirmi üç gün gibi uzun bir süre şeyhülislâmlık makamında kalan, III. Ahmed ve özellikle İbrahim Paşa ile çok iyi anlaşan Abdullah Efendi, bu devrin bilhassa kültür faaliyetlerinde etkili olmuştur. Ancak saltanatının sonlarına doğru padişaha İbrahim Paşa’nın tutumundan memnun olmadığını söyledi; hatta zaman zaman da idareye muhalif zümre ile görüşüp İbrahim Paşa’yı tenkit etti. Patrona İsyanı’nın çıkması üzerine, İbrahim Paşa’nın en sert muhaliflerinden biri oldu. III. Ahmed’in İbrahim Paşa’yı tutması ve kendisinin yaptığı ikazlara itibar etmemesi yüzünden padişahı da tenkit etmekten geri kalmadı. Ancak, yaptığı konuşmalardan, şeyhülislâmın bu telâşının asıl sebebinin kendisini töhmetten kurtarmak olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim ihtilâlcilerin padişahtan teslim edilmesini istedikleri otuz yedi kişi arasında sadrazam ile birlikte kendisinin de bulunması, telâşlanmakta haklı olduğunu ortaya koydu. Bu sırada büyük bir ahlâkî zaaf göstererek âsilerin topladığı ihtilâl meclisinde, daha önce beraber olduğu kimseleri kötüleyerek kendisinin yaşlı ve sıkıntıya katlanacak durumda olmadığını ifade etti ve böylece affedilmesini sağladı. Fakat bu davranışı yüzünden III. Ahmed tarafından derhal azledildi ve Bozcaada’ya sürgüne gönderildi: sürgündeyken evi yağmalandı.
1732 tarihli bir fermanla, sürgünde bulunduğu sırada hacca gitmesine izin verildi. Hac dönüşü uzun bir süre İstanbul dışındaki çiftliğinde İkamet ettirildikten sonra Kanlıca’daki yatısında oturmasına müsaade edildi. 1743’te vefat eden Abdullah Efendi Kanlıca’da İskender Paşa Camii naziresine defnedildi.
Abdullah Efendi, uzun süren şeyhülislâmlığı döneminde Lâle Devri’nin önemli simalarından biri olmuş, bu dönemin ihtişam ve zevku safa hayatından istifade etmiştir. İslâm hukukuna olan derin vukufuyla tanınmış ve yeniliklere açık olması dolayısıyla bu dönemdeki icraatın lehine fetvalar vermiştir. Bunlar arasında bilhassa matbaanın kurulması ve dinî olmayan eserlerin basılması hususunda verdiği fetvası meşhurdur.
Abdullah Efendi’nin fetvaları Behcetü’l-fetâvâ adıyla Mehmed Fıkhî el-Aynî tarafından tertip edilmiştir. Osmanlı fetva mecmualarının en değerlilerinden biri olan bu eser, Behcetü’1-fetâvö maa’n-nukül adıyla iki defa basılmıştır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi