YANLIŞ

 

Doğru olmayan, veya doğrunun karşıtı olan. Bir kurala,
ilkeye uymama durumu. Bu terim çeşitli disiplinlerde çeşitli mana­larda ve en
çok da hata, bâtıl, sahte, sakîm, yalan, galat, dalâl, mugalâta vb. kavramla­rın
eşanlamlısı olarak kullanılır.

Yanlış doğrunun karşıtı olarak ele alındı­ğında bir
mantık terimi olur ve aynı zaman­da, hata yerine de kullanılır. Hata ise haki­kate
aykırı söz, hüküm veya görüşe denir. Diğer bir ifadeyle hata, zihnin yanlış
veya hakikate benzer olan bir şeyi hakikat, ya-huua hakikat olan bir şeyi
yanlış veya haki­kate benzer zannetmesinden ibaret olan fiil veya hali
bildirir. Vakıaya uymayan, fakat sabit ve değişmez bir inanç haline gelmiş olan
yanlışlara, hatalara Cehl-i Mürekkep (Katmerli Bilgisizlik) denir. İnsansız ve
in­sanın yargılan olmadan sadece madde dün­yası için geçerli bir hakikat veya
yanlıştan söz etmek imkânsızdır. Doğru ve yanlış kavramları, özellikle iki
değerli mantığın; Aristoteles ve onu takip eden formel (şeklî, sun)
mantıkçıların kullandığı değer ikilisi­dir. Yanlış formel (şekilsel) mantıkta
dü­şünme ilkelerine, kanunlarına ay kın olanı dile getirir. Eğer herhangi bir
düşüncemiz veya hükmümüz akıl ilkelerine ve konulan-na uymuyorsa buna yanlış,
hala denir. Bu sebeple hükümlerde mantıkî bir yanlışa düşmemek için özellikle
şu iki şarta dikkat edilmesi gerekir. Bunlardan birincisi: “Dü-şüncelerin
zihne uyması”; ikincisi İse “Dü­şüncelerin konusuna uyması” dır.
Meselâ “Bütün parçasından daha büyüktür”, “Eşit niceliklere eşit
nicelikler eklenirse sonuç aynı çıkar” denildiği zaman, bu düşünceler
zihin ilkelerine uygundur; bu sebeple de bu hükümlere doğru, hakikat denir.
Bunların aksini İddia etmek ise yanlışa, hataya düş­mektir. Doğrunun diğer
şartı ise “Düşünce- j lerin konularına uygun olması” dır. Bu da |
düşüncenin realiteye uygun düşmesi de- J mektir. Meselâ bir kitaba “bu
kitaptır” der­sek; hakikati ifade etmiş ve doğru söylemiş oluruz; aksi
halde, kitaba masa demeye kal­karsak o zaman yanlış düşünmüş oluruz. Çünkü
doğru ve yanlışı sadece hükümler ve kanaatler tayin ederler. Bir hükmün, eğer
kendisine uygun bir olgusu varsa doğru, böyle bir olgusu yoksa yanlıştır. Bu
sebeple Aristoteles, yanlışı gerçeklikle çelişen diye tanımlamıştır.

Bilindiği gibi mantığın gayesi, insan zih­nini yanlış
ve hatalı düşünmeden korumak ve doğru düşünmenin yollarını, kurallarını
göstermektir. Ancak mantığın, karşımızda­ki hasmı, geçici de olsa, bir an
susturmak için müracaat ettiği bir yol daha vardır ki, ona safsata, mugalata
veya sofizm (kasıtlı yanlış yapma, saptırma) denir. O halde, mantıktaki kasıtlı
yanlış ile kasıtsız yanlış (paralojizm) ı birbirine karıştırmamak ge­rekir. Bu
nedenle mantık hatalarını ikiye ayırmak mümkündür:

 a) Kasıtlı
olarak ya­pılan mantık veya akıl yürütme (istidlal) ha­taları,

 b) Kasıtsız olarak
yapılan mantık ve­ya akıl yürütme halaları.

Kasıtlı olarak yapılan istidlal hatalarına mantık
dilinde mugalata, safsata, sofizm denildiğini daha önce belirtmiştik. Bura­daki
hala, ya şeklî (surî) dir; bizzat akıl yürütmededir; tasavvurların mantıkî irübaün-dadır,
yahut da maddîdir; akıl yürütmenin hareket noktasındadır. Diğer bir ifadeyle,
düşüncenin vakıa ile uygun olmayışındadır. Şeklî hataya şu istidlal şeklini
örnek verebi­liriz:

Bütün balıklar suda yaşar.

Balina da suda yaşar.

O halde, balina da balıktır.

Bu akıl yürütmede öncüller (muked-demât) doğru olduğu
halde kıyasın kuralla­rına uyulmadığı için sonuç yanlıştır. Bu kı­yas II. şekilden
Basit İktiranlı bir kıyastır. Böyle bir kıyasın doğru sonuç verebilmesi için
-sekiz tane genel şartlar yanında- özel şartı gereği iki öncülden birinin
olumsuz ol­ması gerekir. Halbuki burada öncüllerden her ikisi de olumludur ve
elde edilen sonuç ise yanlıştır. Çünkü balina balık değil, me­meli bir
hayvandır.

Maddî olarak yapılan istidlal- hatasına ör­nek olarak da
şu kıyas gösterilebilir:

Nadir olan şeyler kıymetlidir.

Kör at da nadirdir.

O halde, kör at da-kıy m etlidir.

Burada ise yanlış öncüllere dayanılarak yanlış bir
sonuç çıkartılmıştır. Çünkü her nadir olan şey kıymetli değildir. Görüldüğü
gibi safsata veya mugalâta, başkalarını şa­şırtmak ve aldatmak maksadıyla
görünüşte ve şeklî olarak doğru, gerçekte ise yanlış olan kıyas şekilleridir.
Tartışmalarda bazı kimselerin ustalıklı kelime oyunlarıyla kar-şısındakileri
şaşırtarak yanlış sonuçlar çı­karmaları ve meseleyi başka mecralara gö­türmeleri
de bir mugalatadır.

Mantıkî yanlışlıkların çoğu bilmeden ve istemeyerek
meydana gelir. Bu tip hatalar arasında Tümevarım (İstikra, Induction) hataları.
Tümdengelim (Talîl, Deduction) vb. hatalarını sayabiliriz. Tümevarım hata­larının
daha ziyade deney ve gözlemlerin eksik ve yetersiz olmasından, yahut da ace­le
ve telaşla çıkarılan sonuçlardan ileri gel­diği görülür. Tümdengelim hataları
da ya terimlerin kapalılığından, ya önceki tasav­vurların veya hükümlerin
unutulmasından, yahut da tamamiyle bir. takım haricî uygula­malardan;
tümdengelimin esasını teşkil eden tümel önermenin, ilke veya prensibine uygun
olmadığı halde, o hükümlerle aynı kabul edilmesinden doğar.

Bir de Bacon’in Idol (Put) adını verdiği, insanı
yanıltan ve doğru düşünmesini en­gelleyen bazı önyargılar vardır. Ona göre,
tabiata hakim olabilmek için onu doğru ola­rak tanımak, bilmek gerekir. Bu
hususta ilk yapılacak şey de bir takım önyargılardan, -Soy, Mağara, Çarşı ve
Tiyatro idollerinden-putlardan kurtulmaktır. Gerçeği çarpıtan bu engellerden
(idollerden) sıyrıldıktan sonra, sistemli, plânlı bir araştırma yolu olan tü­mevarım
metodunu acele etmeden kullan­mak gerekir. Zira tabiata egemen olacak bilgi,
ancak bu yolla elde edilir.

Mantıkî hatalar yanında, zihnin biyolo­jik ve
psikolojik yönden yetersiz işleyişin­den meydana gelen bir takım hatalar da
mevcuttur. Bunlar ruhî hatalar, muhayyile hala I an, müşahede halaları vb.
leridir. Ruhî veya psikolojik hatalar diyebileceğimiz bu hatalar daha ziyade
hafıza yanılmaları ve aksamaları olarak ortaya çıkan bunları za­man zaman
bencil düşünceler ve akıl hasta­lıklarının da takip ettiği görülür. Çeşitli mu­hayyile
halaları arasında vehim, sann (hal-lucination, illusion) vb. zikredilebilir.
Bir de hadiselerin ve objelerin görünüşlerini eksik idrakten, gerçek olan bir
şey yerine, muhayyilede meydana gelen şekillerin ko-

fiulmasından ileri gelen yanlışlar vardır. Meselâ yanm
bardak suya batırılan bir çu­buğun kınk görülmesi, tren yolunun ileride
daralması, ufukta yer ile göğün birleşmiş görülmesi tep birer idrak
yanılmasıdır. YanhŞ. hata insan oğlunun ayrılmaz bir  Zi   i

parçasıdır. Zira insanın olduğu yerde yanlı­mın,
hatanın   olmaması   hemen  
hemen imkânsızdır. Zihinde, düşüncede, müşahe­dede görülen hatalar yanında;
dinde , hu-jtukta, ahlâkta, dilde vb. daha bir çok sahada ^ hatalar yer
almaktadır. Dindeki hataya günah (zemb), 
masiyet, isyan  denir. j£ur’ânda:
“Ey Rabbimiz, biz Sana isyan et-jjfc, bizim günahlarımızı bağışla ve bizi
Ce-j^nneni azabından koru” (Âl-i fmran, 16) -L/nutma ve hatalarımızdan
dolay» bizi he-^ba çekme (yarlığa)” (Bakara, 286) buyu­dur.

Ahlâk’da ise yanlış, hata, sehv manasına pullanılır-
insan beşer olması hasebiyle ha­cdan salim olmaz. Fakat ilk hatayı unutup w
tekrar aynı hataya düşmesi halinde ayıp-j^ır, üçüncü defa aynı hataya düşünce
ah-^ olduğuna hükmolunur. Ondan sonra ^ ona acımak ve öğüt vermek gereksizdir.
. j,Iâk ve din açısından hataların en büyüğü v(î en tehlikelisi inanç, itikat
hatasıdır, insan ^yle bir hataya düşünce, derhal bunu dü-Jirnesi gerekir. Eğer
bu hata düzeltilmez-. dünya hayatının esas gayesi olan âhiret \jy3ü daha baştan
kaybedilmiş olur. /Vhlâk açısından hata, acelenin hayırsız uğu olarak
nitelendirilir. Acele ise, ha-     Bk.
Hakikat ilerde de belirtildiği gibi, şeytandandır. * sebeple, aceleyi terk
eden, büyük ölçü-    hatadan da korunmuş
olur. Namus ve d -fini düşünen ve onu korumak isteyen s, aceleyi terk etmek;
her şeyde tedbir  dikkat etmek
zorundadır.

Umumiyetle hatalar mantıkî, manevî ve haricî sebepler
diyebileceğimiz sebeplere bağlı olarak meydana gelir. Mantıkî sebep­ler hatanın
gerçek sebepleri değildir. Bun­lar sadece hatalara yol açarlar. Meselâ bil­me
gücündeki tabiî eksiklikler, hasselerin hatalı, vehimli çalışması, muhayyile ve­himleri,
Önceden edinilmiş sabit fikirler, bencil düşünceler vb. bu kabildendir. Ma­nevî
sebepler arasında ise dikkat ve düşün­me eksikliği, zihni karıştıran, onun
sükûn ve huzurunu, tarafsızlığını bozan çeşitli eğilim ve ihtirasları; haricî
sebepler arasın­da ise terbiye tarzını, batıl baskılara ve nü­fuzlara bağlılık,
örf ve âdetlere uyma, züm-recilik, bölgecilik, tarafgirlik, dil yapısı ve
çeşitli kelime oyunları vb. ni sayabiliriz. Bütün bunların Ötesinde, hatanın en
büyük sebebi bilgisizlik, cahilliktir. Hele bu bilgi­sizlik katmerleşmiş ise,
yani “Cehl-i Mü-rekkeb” haline gelmiş ise daha da büyük ha­taların
sebebidir. Dinimizde bilgisizlik hor görülmüştür. Bir de bilmediğinin de farkın­da
olmayarak, her şeyi bildiğini zanneden­ler ise apaçık hakikatleri inkâr
ettikleri için bakar körler diye   
nitelendirilmişlerdir. islâm alı lâkin da bu tip insanlar, Islâh olması
mümkün olmayan insanlar grubu içinde yer alır. Bu gibilerden hep Allah’a
sığınılmış ve böyle bir duruma düşmemek için hep duada bulunulmuştur.

Hüsamettin ERDEM