Yahudilik Nedir? Yahudilik Kurumları, Mezhepleri -5

Kutsal Kitab’ın resmi olarak bugünkü hüviyetine kavuştuğu M.Ö. 150 ile Mişna’nın derlendiği M.S. 200 tarihi Yahudilik’te Önemli bir safhayı temsil eder. Bu tarihten itibaren kurumları olan Rabbinilik Yahudilikten bahsedebilir. İbranicilik ten Yahudiliğe geçişte en önemli rolü tannaim denilen rabbiler oynamıştır. Yine Miladi dönemler Yahudi mezheplerinin resmi olarak kurulmasına tanık olur:

a) Sadukiler: (Sadukim) Yaklaşık M.Ö. II. yy. ortaya çıkan bu mezhep Kral David ve Süleyman zamanında yönetimde kalan Saduk’un soyuna mensup kohen (kahin)’lere izafeten bu adla anıldığı ileri sürülür. Gerçekte dini olma yanında siyasî bir kimliğe de sahip olan Sadukîler, sözlü geleneğin (Talmut) varlığını kabul etmeyip sadece Tevrat’ı temel alırlar ve onun da zahiri an­lamıyla yetinirler. Ölüm sonrası dirilmeyi, ahiret hayatını, cenneti ve cehennemi, melek ve şeytanı kabul etmezler. Romalı yöneticiler ile işbirliği yapan Sadukiler bir rahip aristokrasini oluşturmuşlardır.

b) Ferisiler (Penisim): “ayrılan”, “Uzaklaşan” anlamına gelen Ferisi nitelemesinden hoşnut olmayan Yahudiler, bunun yerine “bilimler”, “din kardeşleri” şeklinde kendilerini tanımlamak isterler. Sadukîlerin aksine Tevrat’ın yorumu olan sözlü geleneğe önem verdikleri gibi. Sina’da hem yazılı hem de sözlü Şeriat (Tora) gönderildiğini kabul ederler. Talmut’u ortaya çıkaranların da Fcrisiler olduğu ileri sürülür. Cennet, cehennem, meleklerin varlığına ve Tevrat’ın ezelden beri var olduğuna inanırlar. Onun için Ferisiler resmi rabbiler de denilmiştir.

c) Esseniler: (isiyim) Alçakgönüllü, dindar, sessiz anlamlarına gelen esseni, Ölü Deniz’in batı kısmında yaşayan, yalnızlık hayatına önem veren, mabedlerde topluca yaşamayı ve bekarlığı tercih eden, ticaret yapmayan ve servet edinmeyi arzulamayan, hayvan eti yemeyen, temizliğe önem veren bu mezhep M.Ö. II. yy. ortaya çıkmış, ancak 66-70’leki Yahudi savaşında ortadan silinmişlerdir.

Hristiyanlıktan önceki dönemde ortaya çıkan bu Yahudi mezhepleri yanında, özellikle de İslamiyet’in doğuşundan sonra şu mezhepler de ortaya çıkmıştır.

d)  İseviyye: Mezhep adını, kurucusu Ebu İsa İshâk b. Ya’kub el-îsfehânî’den almış, Yahudilerin büyük çoğunluğunun katılımını sağlamıştır. Ebu ise beklenen Mesih’in kendisi olduğunu ve Tanrı’nın görevlendirdiğini ileri sürerek, Yahudilik’teki gündelik üç ibadeti yediye çıkartmış, Kudüs’ten ayn olunduğu sürece et yenilmesi ve şarap içilmesini yasaklamıştır.

e) Yudaniyye ve Sazkaniyye: Iseviye’nin kurucusu Ebu İsa’nın ölümünden sonra Yudgân yerine geçince, İsemiyenin bir kısım ilkelerini korumakla birlikte, cennet, cehennem konusundaki esasları yoruma tabi tutmuş, insanın mutlak özgürlüğünü savunmuş, bir İsrail peygamberi kimliğinde görünmek istemişti. Ayrıca zahitlik hayatını, emretmiş, et ve içkiyi yasaklamış, fiilin kula ait olduğunu savunmuştur.

f) Kariler (Karaim): XIII. yy. Irak’ta yaşamış olan Ananben David’in kurduğu bu mezhep Ananiye olarak anılmışsa da, Tanah’ı çok okumaları nedeniyle Karaim adı yaygınlık kazanmıştır. Talmud’u kabul etmezler, Tevrat’a göre hareket ederler.

Bugün için Yahudilik belli başlı iki bölüm içinde özetlenebilir.

1- Ortodoks Yahudiler ki, Mabed’in yıkılışından günümüze kadar gelen resmi Yahudi inanç ve geleceğini temsil eden Yahudiliktir. İsrailde egemen durumda olanlar da bunlardır. Her ülke Yahudilerin başında “büyük Rabbin” olarak bilinen ruhani bir reis (baş haham) vardır.

2- İlerici Yahudiler: Bunlar kendi içinde reformcular ve liberaller şeklinde ayrılmaktadırlar. Genel olarak ileri yahudiler günlük hayatın gereklerine göre dini tören­lerde genişlik ve gevşeklik gösterilmesini benimserler. Bu çerçevede reformcular Talmud ve On emir ya da Musa kanunları konusunda yorumlar yapılmasını, hoşgörü gösterilmesini savunurlar. Reformcular sinagoglarda uygulanan tören ve ibardeüerin büyük çoğunluğunun korunmasına taraftar olurlarken, liberaller eski tören geleneklerden uzaklaşılmasını isterler. Öte yandan Siyonist hareket liberalizmi, hatta sosyalizmi ve ateizmi benimser. Refomcu hareketi başlatan filozof Moses Mendelshan (1727-1786) dur. Mendelshan, beş kitabtan oluşan Tora ve Mezmurları İbranî harfleriyle Almanca’ya çevirdi. Amacı Yahudilik ile çağdaş gelişmeyi birleştirmekti. Fakat sonra­dan bu anlayışı benimseyenler dinin uygulanmasıyla çağdaş kültürün çatıştığını görerek bir kısmı Hristyanlığı seçti, bir kısmı da gelenekleri değiştirdiler ki Reformcu Yahudilik buradan kaynaklandı.

Bunlara ek olarak XIX. yy. ortalarında Alman Yahudileri arasında ortaya çıkan Muhafazakâr Yahudilik’i zikretmek gerekir. Temsilcileri İsacc Bermays (1791-1849) ile Zacharia Franklen (1801-1871) dir. Bunlar daha sonra Amerika’da da örgütlenmeye başlamışlardır. Geleneklere bağlı kalmayı kabul eder, laikleşmeye karşı tavır alırlar.

M.S. III. yy .’a kadar Yahudilik içerisinde ortaya çıkan diğer önemli olaylar da, Mişna denilen altı kitaplık ve emirlik bir külliyat ile MS. 6 yy’da tamamlanacak olan Talmud’un şifahi olarak meydana çıkmış olmasıdır. Her iki külliyat da Yahudi pratikleri, kuralları ile ilgili konularda meydana gelmiştir.

VIII, yy.’da İran’da çıkan Karai mezhebince otorite yalnızca Kutsal Kitab’ın -kendisi olmalıydı. Daha önce Samiriyelilerin Tevrat’a yükledikleri bu yetkiye Karailerin Eski Ahid’e yüklemeleri ile Yahudi düşüncesi XII. yy.’dan sonra ortaya çıkan felsefi tartışmaların odak noktasına ulaşmıştır.

XIII. yy. Yahudi mistisizmin net olarak ortaya çıktığı tarihtir. Judah’ın (ÖJ. 1217) yazdığı Sefer Yetsirah (Yaratılış Kitabı) İlk mistik örneklerdendir. XVII. yy’da ortaya çıkacak mistik ve hurufi kabala akımının temelini teşkil eden Zohar adlı eserde (sefer ha-Zohar) bu dönemlerde yazılır.

XVI. yy’da Filistin’de başını Joseph Caro, Cordevoro ve Lima’nın çektiği bir mistik akım ortaya çıkar. 1760’da ölen Israel ben Eliazer’in kurduğu mistik Hasidizm hareketi de bütün Avrupa’yı etkilemiştir.

Bu mistik akımlarla birlikte MÖ. I. yy’dan beri Yahudiliğin temel öğretilerinden biri olan Mesih’lik inancı daha da pekimiş ve gelişmiştir.

Yahudilik Nedir? Tanımı, Tarihi -1
Yahudilik Nedir? Yahudilikte İnanç Esasları-2
Yahudilik Nedir? Kutsal Kitapları ve Kaynakları -3
Yahudilik Nedir? On Emir Maddeleri -4
Yahudilik Nedir? Bayramlar, Perhizler, İbadetler -6

SBA