Sosyoloji
Türkiye Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme
Türkiye
Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme
Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme
Ahmet Buran
Türkiye Türkçesi ağızlarıyla ilgili olarak
ilk yapılan çalışmalar 19. yüzyılın ortalarına kadar uzanır ve ağızlarla ilgili
çalışmalar daha çok yabancı araştırmacılar tarafından yapılır. 1940’lı
yıllardan sonra yerli araştırmacılar da Türkiye Türkçesi ağızları üzerine çalışmalara
ağırlık verir ve günümüze kadar pek çok ağız çalışması ortaya konur.
ilk yapılan çalışmalar 19. yüzyılın ortalarına kadar uzanır ve ağızlarla ilgili
çalışmalar daha çok yabancı araştırmacılar tarafından yapılır. 1940’lı
yıllardan sonra yerli araştırmacılar da Türkiye Türkçesi ağızları üzerine çalışmalara
ağırlık verir ve günümüze kadar pek çok ağız çalışması ortaya konur.
Dil, lehçe ve ağız tasniflerinde, dilin beş
temel birimi dediğimiz ses, şekil, yapı, sözvarlığı, sözdizimi ve vurgu
bakımından birleşen ya da büyük oranda benzerlik gösterenler tespit edilir, benzerlik
ve farklılıklarına göre gruplandırılırlar.
temel birimi dediğimiz ses, şekil, yapı, sözvarlığı, sözdizimi ve vurgu
bakımından birleşen ya da büyük oranda benzerlik gösterenler tespit edilir, benzerlik
ve farklılıklarına göre gruplandırılırlar.
1. TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARININ
TASNİFLERİ
TASNİFLERİ
A.
İgnas Kunos Tasnifi
İgnas Kunos Tasnifi
1. İzmir ile Bursa arasında Zeybekçe
2. Kastamonu ağzı
3. Karadeniz’in doğu kıyılarına doğru Lazca
4. Harputça
5. Güneydoğu Anadolu’da Mersin ile Konya
arasında Karamanlıca
arasında Karamanlıca
6. Kızılırmak havzasında Ankara ağzı
7. Anadolu’da dağınık olarak yaşayan Yörük ve
Türkmenler
Türkmenler
B. 1.
Ahmet Caferoğlu Tasnifi (1946)
Ahmet Caferoğlu Tasnifi (1946)
1. Doğu illeri ağızları (Kars, Elazığ, Van ve
Civarı, Malatya) bölgesi
Civarı, Malatya) bölgesi
2. Erzurum, Trabzon, kısmen Rize ağızları
bölgesi
bölgesi
3. Sivas, kısmen Tokat illeri ağızları
bölgesi
bölgesi
4. Amasya, Çorum, Ankara, kısmen Yozgat
ağızları bölgesi
ağızları bölgesi
5. Orta Anadolu (Kayseri başta olmak üzere)
ağızları bölgesi
ağızları bölgesi
6. Gaziantep (ve kuzey sınır ağızları)
bölgesi
bölgesi
7. Batı illeri ağızları (Eskişehir,
Balıkesir, Manisa, İzmir, kısmen Afyon, Aydın ve Antalya’ya kadar) bölgesi
Balıkesir, Manisa, İzmir, kısmen Afyon, Aydın ve Antalya’ya kadar) bölgesi
8. Konya ağız bölgesi
9. Kastamonu ağız bölgesi
Caferoğlu’na göre Trabzon merkez ağzı Erzurum
ağzına daha yakınken Akçaabat ile Vakfıkebir müstakil bir ağız bölgesi oluşturur.
ağzına daha yakınken Akçaabat ile Vakfıkebir müstakil bir ağız bölgesi oluşturur.
B. 2.
Ahmet Caferoğlu Tasnifi (1959)
Ahmet Caferoğlu Tasnifi (1959)
1. Güneybatı ağızları (Bandırma’dan Antalya
civarlarına kadar)
civarlarına kadar)
2. Orta Anadolu ağızları (Afyon’dan Elazığ ve
Erzurum’a kadar)
Erzurum’a kadar)
3. Doğu ağızları (Elazığ ve Erzurum’dan doğu
sınırına kadar)
sınırına kadar)
4. Kuzeydoğu ağızları (Samsun’dan Rize’ye
kadar)
kadar)
5. Güneydoğu ağızları (Gaziantep, Adana,
Antalya ve civarı)
Antalya ve civarı)
6. Kastamonu
C.1.
Tahsin Banguoğlu Tasnifi
Tahsin Banguoğlu Tasnifi
1. Deliorman ağzı
2. Makedonya ağzı
3. İstanbul ağzı
4. Aydın ağzı
5. Karaman ağzı
6. Ankara ağzı
7. Kastamonu ağzı
8. Harput ağzı
9. Erzurum ağzı
10. Karadeniz ağzı
C.2.
Banguoğlu Tasnifi
Banguoğlu Tasnifi
1. Güney Batı ağızları
2. Orta Anadolu ağızları
3. Doğu Ağızları
4. Kuzey Doğu Karadeniz ağızları
5. Rumeli ağızları
6. Güney Doğu ağızları
7. Kastamonu’ya, Karamanlı ve başka boylara
mahsus ağızlar.
mahsus ağızlar.
E. Piet
Kral Tasnifi
Kral Tasnifi
1. RUMELİ GRUBU:
1. Edirne
2. Marmara (hipotetik)
3. BATI GRUBU: Afyon, Antalya, Aydın,
Balıkesir, Burdur, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Manisa, Muğla, Uşak)
Balıkesir, Burdur, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Manisa, Muğla, Uşak)
4. MERKEZ GRUBU: Ankara, İçel, Kayseri, Kırşehir,
Konya, Nevşehir, Niğde, Yozgat
Konya, Nevşehir, Niğde, Yozgat
a. Konya ve Niğde’de sapma
b. Kayseri, Kırşehir ve Yozgat’ta sapma
5. Amasya, Çankırı ve Çorum
a. Çankırı’da sapma
6. Sivas ve Tokat
7. Elazığ, Malatya ve Tunceli
a. Malatya’da sapma
8. Gaziantep, Hatay ve Kahramanmaraş
9. DOĞU GRUBU: Bitlis, Diyarbakır, Muş,
Erzurum, Kars, Urfa ve Van
Erzurum, Kars, Urfa ve Van
a. Diyarbakır ve Urfa’da sapma
b. Erzurum’da sapma
c. Kars’ta sapma
10. Erzincan
11. BATI KARADENİZ GRUBU: Bolu, Kastamonu ve
Zonguldak
Zonguldak
a. Bolu’da sapma
b. Zonguldak’ta sapma
12. ORTA KARADENİZ GRUBU: Giresun, Ordu ve
Samsun
Samsun
a. Ordu’da sapma
b. Samsun’da sapma
13. Rize ve Trabzon
a. Rize’de sapma
14. Artvin
F.
Leylâ Karahan Tasnifi
Leylâ Karahan Tasnifi
1. DOĞU GRUBU AĞIZLARI: Ağrı, Artvin merkez
ile Şavşat, Ardanuç ve Yusufeli, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan,
Erzurum, Gümüşhane, Hakkâri, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Tunceli, Urfa (Birecik
ve Halfeti hariç), Van ağızları)
ile Şavşat, Ardanuç ve Yusufeli, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan,
Erzurum, Gümüşhane, Hakkâri, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Tunceli, Urfa (Birecik
ve Halfeti hariç), Van ağızları)
Alt Gruplar
I.Grup: Ağrı, Van, Muş, Bitlis, Bingöl,
Siirt, Diyarbakır, Mardin, Hakkâri, Urfa (Birecik ve Halfeti hariç), Palu,
Karakoçan(Elazığ) ağızları
Siirt, Diyarbakır, Mardin, Hakkâri, Urfa (Birecik ve Halfeti hariç), Palu,
Karakoçan(Elazığ) ağızları
II. Grup: Kars (Ardahan, Posof hariç),
Erzurum merkez, Aşkale, Ovacık, Narman, Pasinler, Horasan, Hınıs, Tekman,
Karayazı, Erzincan merkez, Tercan, Çayırlı, Kemah, Refahiye, Gümüşhane ağızları
Erzurum merkez, Aşkale, Ovacık, Narman, Pasinler, Horasan, Hınıs, Tekman,
Karayazı, Erzincan merkez, Tercan, Çayırlı, Kemah, Refahiye, Gümüşhane ağızları
III. Grup: Ardahan, Posof (Kars), Artvin
merkez, Şavşat, Yusufeli, Ardanuç (Artvin), Oltu, Tortum, Olur, Şenkaya, İspir (Erzurum)
ağızları
merkez, Şavşat, Yusufeli, Ardanuç (Artvin), Oltu, Tortum, Olur, Şenkaya, İspir (Erzurum)
ağızları
IV. Grup: Kemaliye, İliç (Erzincan), Elazığ
merkez, Keban, Baskil, Ağın, Harput (Elazığ) Tunceli ağızları
merkez, Keban, Baskil, Ağın, Harput (Elazığ) Tunceli ağızları
2. KUZEYDOĞU GRUBU AĞIZLARI: Hopa, Borçka,
Arhavi (Artvin), Rize ve Trabzon ağızları)
Arhavi (Artvin), Rize ve Trabzon ağızları)
Alt gruplar
I. Grup: Trabzon, Rize merkez, Kalkandere, İkizdere,
Gündoğdu, Büyükköy ağızları
Gündoğdu, Büyükköy ağızları
II. Grup: Çayeli, Çamlıhemşin, Pazar, Ardeşen,
Fındıklı (Rize) ağızları
Fındıklı (Rize) ağızları
III. Grup: Arhavi, Hopa, Borçka, Kemalpaşa,
Muratlı, Ortacalar, Göktaş, Camili, Meydancık, Ortaköy (Artvin) ağızları
Muratlı, Ortacalar, Göktaş, Camili, Meydancık, Ortaköy (Artvin) ağızları
3. BATI GRUBU AĞIZLARI: Adana, Adıyaman,
Afyon, Amasya, Ankara, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bartın, Bilecik, Bolu, Bursa,
Çanakkale, Çankırı, Çorum, Denizli, Eskişehir, Gaziantep, Giresun, Hatay,
Isparta, İçel, İzmir, İzmit, Kahramanmaraş, Kastamonu, Kayseri,
Afyon, Amasya, Ankara, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bartın, Bilecik, Bolu, Bursa,
Çanakkale, Çankırı, Çorum, Denizli, Eskişehir, Gaziantep, Giresun, Hatay,
Isparta, İçel, İzmir, İzmit, Kahramanmaraş, Kastamonu, Kayseri,
Kırşehir, Konya, Kütahya, Malatya, Manisa,
Muğla, Nevşehir, Niğde, ordu, Sakarya, Samsun, Sinop, Tokat, Uşak, Yozgat,
Zonguldak ağızları.
Muğla, Nevşehir, Niğde, ordu, Sakarya, Samsun, Sinop, Tokat, Uşak, Yozgat,
Zonguldak ağızları.
Alt Gruplar
I. Grup: Afyon, Antalya, Aydın, Balıkesir,
Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Kütahya,
Manisa, Muğla, Uşak ve Nallıhan (Ankara) ağızları
Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Kütahya,
Manisa, Muğla, Uşak ve Nallıhan (Ankara) ağızları
II. Grup: İzmit ve Sakarya ağızları
III. Grup: Bolu (Göynük, Mudurnu, Seben,
Kıbrısçık hariç), Zonguldak, Bartın, Kastamonu, (Tosya hariç), Ovacık,
Eskipazar (Çankırı) ağızları
Kıbrısçık hariç), Zonguldak, Bartın, Kastamonu, (Tosya hariç), Ovacık,
Eskipazar (Çankırı) ağızları
IV. Grup: Beypazarı, Çamlıdere, Kızılcahamam,
Güdül, Ayaş (Ankara), Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrısçık (Bolu), Çankırı
(Ovacık, Eskipazar ve Kızılırmak hariç)
Güdül, Ayaş (Ankara), Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrısçık (Bolu), Çankırı
(Ovacık, Eskipazar ve Kızılırmak hariç)
V. Grup: Sinop (Boyabat hariç), Samsun
(Havza, Ladik hariç), Ordu (Mesudiye hariç), Giresun (Alucra ve Şebinkarahisar
hariç), Şalpazarı (Trabzon) ağızları
(Havza, Ladik hariç), Ordu (Mesudiye hariç), Giresun (Alucra ve Şebinkarahisar
hariç), Şalpazarı (Trabzon) ağızları
VI. Grup: Havza, Ladik (Samsun), Amasya,
Tokat, Sivas (Şarkışla ve Gemerek hariç), Mesudiye (Ordu), Şebinkarahisar,
Alucra (Giresun), Malatya merkez, Hekimhan, Arapkir ağızları
Tokat, Sivas (Şarkışla ve Gemerek hariç), Mesudiye (Ordu), Şebinkarahisar,
Alucra (Giresun), Malatya merkez, Hekimhan, Arapkir ağızları
VII. Grup: Tarsus (İçel), Ereğli, Konya
merkez ilçesinin bazı yöreleri, Adana, Hatay, Kahramanmaraş, Gaziantep, Adıyaman,
Darende, Akçadağ, Doğanşehir (Malatya), Birecik, Halfeti (Urfa) ağızları
merkez ilçesinin bazı yöreleri, Adana, Hatay, Kahramanmaraş, Gaziantep, Adıyaman,
Darende, Akçadağ, Doğanşehir (Malatya), Birecik, Halfeti (Urfa) ağızları
VIII. Grup: Ankara merkez, Haymana, Bâlâ, Şereflikoçhisar,
Çubuk, Kırıkkale, Keskin, Kalecik, Kızılırmak, (Çankırı), Çorum merkez ilçesi
ile güneyindeki ilçeler, Kırşehir, Nevşehir, Niğde, Kayseri, Şarkışla, Gemerek
(Sivas), Yozgat ağızları
Çubuk, Kırıkkale, Keskin, Kalecik, Kızılırmak, (Çankırı), Çorum merkez ilçesi
ile güneyindeki ilçeler, Kırşehir, Nevşehir, Niğde, Kayseri, Şarkışla, Gemerek
(Sivas), Yozgat ağızları
IX. Grup: Konya (merkez ilçenin bazı yöreleri
ve Ereğli hariç), İçel (Tarsus hariç) ağızları
ve Ereğli hariç), İçel (Tarsus hariç) ağızları
Ercilasun’a göre “Artvin, Erzurum, Bingöl,
Diyarbakır, Urfa” illerinin batı sınırları, Doğu Anadolu ağızlarının da batı
sınırlarını oluşturur.(Ercilasun, 1985; 219-223)
Diyarbakır, Urfa” illerinin batı sınırları, Doğu Anadolu ağızlarının da batı
sınırlarını oluşturur.(Ercilasun, 1985; 219-223)
—
Buran, Ahmet. (2011), Türkiye Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme, Turkish
Studies, Cilt: 6, Sayı: 1, (s. 41-54)
Studies, Cilt: 6, Sayı: 1, (s. 41-54)