TÜMDEN GELİM

 

Geçerli bir akıl
yürütmenin veya çıkarı­mın sonucunu öncüllerinden çıkarmak İşle­mi. Genelden
özele, külliden cüz’iye \ty<x ferdiye varan düşünme ve akıl yürütme yöntemi.
Bu çeşit düşünme biçimini en iyi bir şekilde ortaya koymanın yollarını araştı­ran
Aristoteles olmuştur.

Tümden gelim,
tümevarımla birlikte en genel akıl yürütme şekülerindendir. Burada tümel
(külli) bir hükümden tikel (cüz’i) bir hüküm çıkarılır, yasalardan tek tek olay
ve olgulara gidilir, nedenlerden sonuçlara ula­şılır. Bu, tümevarımın zıddıdır.

Klasik mantığın
üzerinde en çok durdu­ğu akıl yürütme şekli tümdengelimdir. Kı­yas,
tümdengelimin en mükemmel şekli olarak kabul edilir. Gerçekten Aristote­les’in
kıyas (tasım) olarak tanımladığı akıl yürütme şeklinin genelleştirilmesine daya­nır.
Tümdengelim bazan çok açık olur ve ancak iki öncül önermeye lüzum gösterir.
Bazan da çok açık olmadığından ikiden çok öncüle ihtiyaç olur. Bu duruma göre
kıyas tümden gelimin en kısa ve en yaygın şekli­dir. Ancak, tümden gelim ile
kıyası birbiri­ne karıştırmamalıdır. Çünkü, tümevarım şeklinde yapılan birtakım
kıyaslar da var­dır.

Tümdengelim matematik
bilimlerin esas alelini teşkil eder. Bununla birlikte ta­biat bilimleri de onu
gerek varsayımlarının araştırılıp doğrulanmasında, gerek bir ola­yın izahı yani
yasa haline getirilmesinde bir metod olarak kullanıp ondan yararlanırlar.

Öte yandan
tümdengelimin genelden Özele veya tümelden tikele bir akıl yürütme Olduğu
şeklindeki geleneksel görüş bir çok mantıkçı tarafından yanlış bulunarak kabul
edilmemiştir. Bazdan geçerli bütün akıl yü­rütmenin tümdengelimli olduğunu savu­nurlar.
Sonuçta tümdengelim ile tümevarım arasındaki karşıtlığı reddederler.

Necip TAYLAN Bk.
Tümevarım