Tümdengelim ve Tümevarım

, zihnin tümel ve genel bir öner-meden tikel bir önermeye geçiş şeklinde yaptığı bir çıkarımdır. Tümdengelim çeşitli bilimlerde, sebepler-den sonuçlara, kanunlardan olaylara, prensiplerden sonuçlara geçiş suretiyle yapılır. Tümevarım ise, tüm-dengelimin tersine tikelden tümele, olaylardan kanunlara, sonuçlardan sebeplere ve prensiplere geçiş suretiyle zihnin yaptığı çıkarımlardır. Tümevarım pozitif tabiat bilimlerinde deney metodunun esasını teşkil eder. Analoji de, görülen ve bilinen benzerliklerden görülmeyen, bilinmeyen benzerliklere geçiş sureti ile yapılan bir çıkarımdır.

Demek ki, her çeşit çıkarım genel olarak tümdengelim ve tümevarım yapmaktan ibarettir. Her ikisi de eşya ve olayların görünüşlerine göre niteliklerini ele alır. Analiz ve sentez ise, daha derin ve esaslı nitelikleri araştırır. Olaylar ve deneyler arasında ölçü ve kesinlik koyar.
Analiz, karmaşık ve bütün halinde bulunan bir varlığı, onu mey-dana getiren elemanlarına ayırmak demektir. Analiz, bütünü daha basit elemanlarına ayırarak daha iyi anlaşılmasını sağlar. Sosyolojide analiz, topyekün toplumsal varlığı veya bu varlığın bir bütün oluşturan bir kıs-mını (mesela, bir sosyal grubun analizi statü (mevki), yetki, pozisyon, rol, norm şeklinde sıralanır)  kendi içerisinde parçalarına ayırmak şeklinde yapılır.

Analizin karşıtı sentezdir. Sentez, analiz yolu ile elemanlarına ayrılmış olan bir bütünü yeniden kurmaktır. Sentez, olaylardan kanunlara ve sebeplere geçmez, tersine kanunlardan ve sebeplerden olaylara ve özel hallere geçer. Deneysel bilimlerde hipotezlerden hareketle, teori kurulması bir sentezdir.

Zihin, çalışmalarında daima iki sentez arasında bir analiz, yani “sentez > analiz > sentez” şeklinde bir yol izler. Tam bir bilgi edin-mek için, iki sentez arasında bir analiz yapmak gerekir.